BBA 2021 Utility Building: eervolle vermelding voor circuskerk van Plano Architecten

In Vlaanderen is het herbestemmen van kerken aan een opmars bezig. Toch blijven steden en gemeenten hierbij worstelen met financiële, technische alsook ethische vraagstukken. Kerken zijn beladen gebouwen waardoor men omzichtig dient om te springen met reconversies. Vaak resulteert deze gevoeligheid in oeverloze haalbaarheidsstudies of veilige opties zoals een – zoveelste - polyvalente ruimte. Volgens Plano Architecten kunnen deze gebouwen efficiënter ingezet worden. Met deze reconversie van de parochiekerk van Malem, in Gent, voegt Plano Architecten de daad bij het woord. De circuskerk vormt een uitzonderlijk verhaal waarbij het spanningsveld tussen vorm en functie de basis vormt.  Het bureau hoopt met deze geslaagde herbestemming anderen te kunnen inspireren.


Participatie

Zoals elk project vertrok deze herbestemming vanuit de vraag van de bouwheer, die de ambitie koesterde om als ‘community circus’ meer dan een circusschool te zijn, en ook een ontmoetingsplek voor de buurt. Concreet werd gevraagd het kerkgebouw te transformeren tot een energiezuinig centrum met ruimte voor alle voorzieningen voor een hedendaagse circusschool, zoals een oefenzaal, foyer, kleedkamers en kantoorruimtes.  

Het ontwerpproces startte met projectbezoeken aan diverse circusscholen in Parijs en Bristol. Vervolgens werd een intensief participatief traject gestart met alle betrokken partijen, van buurtbewoners tot gebruikers. Hieruit bleken kernbegrippen zoals volhoudbaarheid, geborgenheid, menselijkheid en gezelligheid de kern van het verhaal. Vanuit deze opgedane kennis en inspiratie kon Plano Architecten ontwerpen binnen een gedragen kader.  
 

Bestaand gebouw als uitgangspunt
 
De kerk heeft een prominente positie in de wijk. Gezien de beoogde publieke invulling wordt het massieve karakter van de kerk op subtiele wijze doorbroken. Door het perforeren van de buitenschil en het permanent open staan van de oude eiken deuren, wordt een directe link aangegaan met het straatgebeuren en de naburige school. Deze school is een belangrijke partner gezien zij geregeld gebruikmaakt van de kerk en omgekeerd. 
 
Een wezenlijk respect en appreciatie voor de reeds bestaande ruimtelijkheid van dit kerkgebouw lag aan de basis van het ontwerpproces. De hoge plafonds, de lichtinval en de boeiende vormgeving waren voor Plano Architecten een gedroomde basis om op verder te werken. Over elke architecturale ingreep is uitvoerig en omzichtig nagedacht. De uiteindelijke ingrepen doen de bestaande ruimtelijkheid van de kerk niet wegvallen, integendeel: oud en nieuw versmelten in een evenwichtig geheel.


Circustechnieken

De bouw van een circuskerk is geen alledaagse vraag. Het programma van een circusschool eist immers niet zo evidente installaties. Plano Architecten komt aan deze vraag tegemoet door een uitgekiende structuur te voorzien dat het gebruik van een breed spectrum aan uiteenlopende circustechnieken mogelijk maakt.  
 
Deze structuur bestaat uit verdoken ankerpunten in de grond en aan de muren. Ook aan het plafond werd een doordachte staalstructuur voorzien waar heel wat circustechnieken aan kunnen hangen die een hoogte vereisen. Denk maar aan alle specifieke benodigdheden voor luchtacrobatie.  
 
Daarenboven is het gebouw uitgerust met allerhande theatertechnieken, dit om voorstellingen met diverse opstellingen mogelijk te maken. Een uitgepuurd elektrisch circuit met focus op geluid en verlichting sluit hier naadloos op aan. Zo kan de kerk ook dienst doen als opvoeringsruimte.  
 
Wat het meest in het oog springt is het gebruik van gordijngevels binnen in het gebouw. De glasgevels zorgen voor een subtiele onderverdeling van het gebouw. De verschillende delen zijn zowel akoestisch als thermisch afgesloten, terwijl de monumentaliteit van de kerk steeds voelbaar blijft.

Toekomstgericht ontwerp

Qua energiehuishouding is vertrokken van de bestaande bouwfysische eigenschappen. Dikke wanden in combinatie met kleine ramen zorgen voor natuurlijke koeling en dienen om energie op te slaan. De vloer en het dak werden volwaardig geïsoleerd om warmteverliezen tegen te gaan. Het hele gebouw werd thermisch gecompartimenteerd in drie zones waardoor geen enkele zone nodeloos verwarmd wordt. Een verwarmingssysteem door middel van vloerverwarming in combinatie met een warmte recupererend ventilatiesysteem resulteert in een gebouw dat met een minimum aan energie wordt verwarmd.

Ook qua materialiteit is vertrokken vanuit bestaande opportuniteiten. Zo werd de oude vloer uitgebroken en deels herplaatst. Dankzij het participatief traject sluit de reconversie naadloos aan op de noden van gebruikers en buurtbewoners. Op deze manier is het toekomstig gebruik gegarandeerd. De toevoegingen hebben een tijdelijk karakter waardoor het gebouw op lange termijn een extra leven kan krijgen. 

Meerwaarde voor de buurt

De renovatie van de kerk is een schoolvoorbeeld van een geslaagde herbestemming. Door de uitgesproken inhoudelijke invulling krijgt het project slagkracht en identiteit. Hoewel de herbestemming moeilijk lag bij een deel van de buurtbewoners heeft het ‘community circus’ mede dankzij haar nieuwe architectuur bewezen dat het een meerwaarde kan zijn.