Bis architectuurprijs uitgereikt aan vier circulaire projecten

De keuze voor circulariteit is natuurlijk geen toeval. Zo’n 38 procent van de Belgische afvalberg komt uit de bouw. Tegelijk worden nieuwe materialen schaarser en duurder, haperen toeleveringsketens en is er flink wat onaangeroerde leegstand. Hoog tijd dus om toekomstgericht te bouwen.

De Bis-architectuurwedstrijd 2022 ging daarom op zoek naar projecten die inzetten op circulair bouwen en daardoor een positieve impact hebben op het milieu. Dat betekent bouwprojecten waar rekening wordt gehouden met de hele levenscyclus van het gebouw. Dat gaat dan over de bouwmaterialen: zijn die milieuvriendelijk, CO₂-neutraal, worden oude materialen hergebruikt? Maar ook over bouwmethodes: is het pand structureel en conceptueel zo gebouwd dat het op termijn bijvoorbeeld een andere bestemming kan krijgen? Is het pand demonteerbaar op het einde van zijn levenscyclus zodat de materialen hergebruikt kunnen worden? Circulariteit gaat over impact op het milieu, dus ook over de inplanting van een pand in de natuurlijke omgeving, over de energieprestaties van het pand én het energiegebruik tijdens de bouw.

De jury had dus heel wat om rekening mee te houden tijdens de beoordeling van de 47 inzendingen van uiteenlopende residentiële en niet-residentiële projecten. Sommige daarvan werden al gerealiseerd, andere zitten nog in de conceptuele fase. Dat er zoveel inzendingen zijn, stemt de jury hoopvol. Het toont aan dat circulariteit in de bouw echt leeft. Gezien het thema van de wedstrijd had de jury bij de beoordeling van de inzendingen bijzondere aandacht voor:

• Overtuigende en inspirerende voorbeelden van circulariteit
• De milieu-impact van het bouwproject
• Een slim en zuiniger gebruik van hulpbronnen en materialen

De jury bestond dit jaar uit Stijn Brancart, ir. architect, assistent professor structureel ontwerp aan de TU Delft, expert circulair bouwen, Isabelle Du Pré, ir. architect, head of development bij Upgrade Estate, Philippe De Brabanter, technisch adviseur met focus op circulair bouwen bij Van Dessel Insurance Brokers en Marc Hendrickx, ir. architect, ondervoorzitter Orde van Architecten – Vlaamse Raad, als waarnemend jurylid.


De vier laureaten

Gemeenschapshuis aan de E10-plas, Schoten - Bruno Spaas Architectuur

In het cohousingproject van Anapneusis vzw kunnen acht gewezen daklozen terecht. Binnen een strikt budget werd een duurzame nieuwbouw gerealiseerd door aannemer PUUR-Bouwen met vier studio’s en een gemeenschappelijke ruimte voor alle bewoners van de site. Na grondig onderzoek bleek een renovatie van het bestaande gebouw niet haalbaar en werd er beslist om het te vervangen door een nieuwbouw. Het gebouw werd opgetrokken volgens bio-ecologische principes.

Dit kleinschalige nieuwbouwproject focust volgens de jury heel sterk op materiaalgebruik en speelt op dat vlak een voorbeeldrol. "De combinatie van kalk en hennep voor de isolatie in een massiefhoutbouw is heel interessant. Schelpen voor de funderingen zijn vernieuwend en maken dat het gebruik van beton tot een minimum beperkt kan worden", klinkt het.

Het materiaalgebruik samen met de geothermie en zonne-energie maken dat de milieu-impact van de woning heel laag is. Het compacte volume met een buitentrap is energie-efficiënt. Bovendien vervult deze woning een interessante sociale functie. "Het is meer dan een gewone eengezinswoning. Het co-housingprincipe is een inspirerend voorbeeld van hoe wonen er in de toekomst zou kunnen uitzien. De inplanting in de groene rustgevende omgeving – en niet onbelangrijk: op een perceel waar tevoren al een woning stond – maakt dat de bewoners er helemaal tot rust kunnen komen. Het verhaal van dit bouwproject klopt helemaal."

Flexibel kantorencomplex Leiedal in Kennedypark, Kortrijk - urbain architectencollectief

Het eigentijdse parkgebouw is opgebouwd als een kantorencomplex maar kan door zijn flexibel ruimtegebruik ook andere invullingen krijgen. Belangrijk voor de ontwerpers is het respect voor de omgeving waar het gebouw wordt ingepland. Het Kennedypark ligt op een fiets- en wandelnetwerk. De open galerij van het gebouw maakt dat het zicht van voetgangers en wandelaars niet belemmerd wordt.

Volgens de jury is dit project een schoolvoorbeeld van hoe bouwen er in de toekomst uit kan zien. “Het flexibele ruimtegebruik waar in de toekomst andere invullingen mogelijk zijn, is zeker het sterkste punt van dit project”, staat te lezen in het juryverslag. “Het gebouw is future proof en veranderingsgericht. Hoewel het nog in conceptfase zat, werden verschillende scenario’s voor de invulling van het aanpasbare plan effectief getest én ze zijn geloofwaardig.” Dat trappen en liften die normaal in een vaste kern zitten hier naar de buitenkant verhuizen is architecturaal heel origineel en zinvol volgens de jury. “Door die ingreep is er binnen immers nog meer flexibiliteit. Ook aan de buitenzijde werkt dit wel en heeft het een mooi visueel effect. Waar eenvormigheid op de verdiepingen vaak leidt tot een eentonige look, zit hier toch een boeiende variatie in de structuur en ziet het er architecturaal heel aantrekkelijk uit.” “Dit project is ook interessant op het vlak van materiaalgebruik met lokaal geproduceerde, demontabele kleipannen en vlasisolatie, die een knipoog is naar de rijke vlasgeschiedenis in de regio. Alle aspecten van circulariteit komen hier op een geloofwaardige manier aan bod. Het gebouw bewijst ten slotte ook dat circulariteit niet beperkend moet zijn op het vlak van architectuur.”

House PMJ 2.0, Sint-Niklaas - An Schoenmakers

Voor het ontwerp van deze woning is er weloverwogen vertrokken van wat er al was: twee rijwoningen en een achtergelegen textielfabriek, een herinnering aan de textielindustrie die Sint-Niklaas zo bepaald heeft.

Vooral het hergebruik van niet alleen het gebouw, maar ook van de materialen, die heel puur werden gelaten, apprecieerde de jury enorm in dit kleinschalige renovatieproject. "Dit project gaat verder dan een klassieke renovatie", staat er te lezen. "En ook circulariteit gaat hier verder door het maximale hergebruik van de bouwmaterialen en van de structurele elementen. Het maximaal hergebruik maakt dat er heel weinig nieuwe materialen nodig waren, wat de kostprijs van de renovatie drukt terwijl het geheel toch erg kwalitatief blijft." De jury noemt deze renovatie "vernieuwend en inspirerend". Het geeft een goed idee van hoe je circulair en budgetvriendelijk kan renoveren. "De woning toont ook aan dat de afwerkingsgraad iets subjectief is. Er is bewust gekozen voor het principe ‘ruwbouw is afwerking’, waarbij oog voor detail en afwerking van het gebouw van cruciaal belang is. De architectuur vraagt geen bijkomende handelingen of producten, zoals pleisterwerk. Op die manier kunnen materialen makkelijker gedemonteerd en hergebruikt worden."

De ruwheid en de openheid dragen bij aan het karakter en het loftgevoel van de woning – wat je niet zou verwachten van een rijtjeshuis in de stad. "Het is een voorbeeld van hoe je de kosten van je verbouwing kunt spreiden over de tijd zodat je project financieel haalbaar is. Het gebouw kan nog meegroeien en een volgende bewoner heeft nog de ruimte om de woning naar eigen smaak af te werken en in te richten"; besluit de jury.

Renovatie van medisch archief tot kantoren op ZNA Middelheimsite, Antwerpen - VECTOR HAUS ir.-architecten en MAKER architecten

De verbouwing is een opportuniteit om een globale circulaire strategie te ontwikkelen voor de hele ziekenhuisinstelling. Er werd naar systeemoplossingen gezocht voor scheidingswanden, plafonds, technische installaties ... die aanpasbaar zijn en gebouwd zijn met omkeerbare en low-tech verbindingen en duurzame en herbruikbare materialen. Het resultaat is de toepassing van specifieke oplossingen in een modulair, flexibel en generiek systeem.

"De demonteerbaarheid is ongetwijfeld de grote sterkte van dit grootschalige renovatieproject", motiveert de jury. "Het betreft hier niet louter technische herbruikbaarheid, maar er werd echt nagedacht over de volledige herbruikbaarheid van het pand, de materialen, de functies ... Er is een grote flexibiliteit voor de invulling van de ruimtes en hun functies en toekomstige veranderingen. Er werden verschillende scenario’s uitgewerkt die alle nog uitvoerbaar zijn, zonder dat je het gevoel hebt dat het gebouw een testcase is."

"Modulariteit, met goede keuzes voor demontabele systemen op goed doordachte plekken, is hier tot het uiterste doorgedreven, terwijl het geheel architecturaal heel zuiver blijft. Het project maakt duidelijk hoe modulair bouwen praktische toepassingen kan vinden. De sterke focus op de financiële levenscyclus van het project is een extra troef. De total cost of ownership wordt duidelijk in kaart gebracht. Tot slot is het project al uitgevoerd en blijkt het ook in praktijk te werken zoals het werd voorzien."