Building Beyond Borders: “Hoe kan je duurzaam bouwen met alternatieve materialen?”

Ervaring in bouwen in ontwikkelingslanden

Op vlak van bouwen in ontwikkelingslanden is de faculteit Architectuur niet aan haar proefstuk toe.

Peggy Winkels: “Met Studio Tanzania en Studio Vietnam bouwden we de voorbije jaren inderdaad al veel ervaring op rond ontwerpen in landen in ontwikkeling. Zo´n projecten zijn uitermate boeiend en inspirerend, want alles is anders: de lokale context, het klimaat, de culturele identiteit, de bouwtradities en de behoeften van de lokale bevolking. Dat maakt de ervaring natuurlijk net boeiend en verrijkend. Door ondergedompeld te worden in een onbekende setting ga je vanzelf immers je creativiteit, je analytisch vermogen én je sociale skills sterker moeten ontwikkelen.”

Bart Janssens: “Met dit postgraduaat gaan we daar nog een stap verder in. We maken niet zomaar een vrijblijvend ontwerp voor een lokaal relevant bouwproject. Onze studenten moeten het – samen met lokale actoren - ook effectief gaan bouwen.”

Was dat een logische volgende stap?

Elke Knapen: “Als we onze legitimiteit rond ontwerpen in landen in ontwikkeling kracht willen bijzetten, dan moeten we nog een stap verder gaan en ook iets tastbaars achterlaten. Effectief een gebouw neerzetten, met lokale bouwprofessionals in interactie treden en de bouwwerkzaamheden ter plaatse opvolgen.”

Peggy Winkels: “Daarnaast merkten we dat studenten steeds meer vragende partij zijn om met alternatieve, niet-traditionele bouwmaterialen te leren werken. In een Belgische context is het heel moeilijk om dat te realiseren. Met Building Beyond Borders kan dat wel.”

Nicolas Coeckelberghs: “Het hands-on experimenteren met andere materialen vormt een belangrijk onderdeel van het postgraduaat. We kijken nadrukkelijk naar de kennis en vaardigheden die in het Zuiden aanwezig zijn en bedenken manieren om die traditionele, ambachtelijke technieken zo innovatief mogelijk in te zetten.”

Academische onderbouw

Wat is de belangrijkste doelstelling van Building Beyond Borders?

Bart Janssens: “Wij willen professionele architecten, ontwerpers en bouwprofessionals in een andere context ervaring laten opdoen met alternatieve materialen om hen zo kennis en vaardigheden bij te brengen om te ontwerpen en bouwen met een lagere milieu-impact en een verhoogd comfort. Het postgraduaat is gegroeid uit Studio Bouwkunde. In de eerste plaats willen we onze expertise rond bouwen met alternatieve materialen delen én naar een hoger niveau tillen.”

Elke Knapen: “We willen met ons gebouw bovendien iets tastbaars achterlaten dat de lokale gemeenschap en bouwmarkt kan inspireren. Wanneer het vrouwenhuis klaar is, maken we daarmee heel zichtbaar op welke manier je met lokale, traditionele bouwmaterialen toch innovatieve gebouwen kan neerzetten die aan hedendaagse comforteisen beantwoorden en esthetisch interessant zijn.”

Bart Janssens: “Eigenlijk willen we de komende jaren graag meerdere demonstratieprojecten opzetten rond alternatieve bouwmaterialen en constructiemethodes. Het Zuiden heeft een rijke traditie op dat vlak, maar veel methodes en materialen zijn wat in de vergetelheid geraakt. In veel landen en regio´s in ontwikkeling gebruikt men vandaag liever westerse materialen en gebouwontwerpen. Jammer, want dat is niet duurzaam natuurlijk: de ecologische voetafdruk van gebouwen is op die manier bijzonder hoog, de ontwerpen zijn totaal niet afgestemd op lokale socio-culturele aspecten en noden, en bovendien is de bouwkost hoog.”

Vrouwenhuis in Marokko

Hoe zijn jullie in Marokko terechtgekomen?

Nicolas Coeckelberghs: “Naast docent aan UHasselt ben ik ook architect bij het Brusselse architectenkantoor BC architects & studies. Wij hebben de voorbije acht jaar heel wat bouwprojecten opgezet in landen in ontwikkeling: van Burundi en Ethiopië tot Nigeria. In Ouled-Merzoug hadden we voor de organisatie Good Planet al een schooltje gebouwd, en de interactie met de lokale gemeenschap was bijzonder hartelijk. Toen we hoorden dat diezelfde gemeenschap ook een vrouwenhuis wou bouwen om de lokale vrouwen een ontmoetingsplek te geven, leek dat project ons ideaal voor dit postgraduaat. We wisten dat het draagvlak ter plaatse zeer groot was, en dat onze studenten immens veel van hen konden leren.”

Een vrouwenhuis is voor de meeste Belgische studenten een onbekend concept. Hoe zijn de studenten aan hun ontwerpproces begonnen?

Bart Janssens: “Onze deelnemersgroep is bijzonder internationaal. De helft komt uit het buitenland: uit Engeland, Frankrijk, Nederland, Italië en Ethiopië. Maar ook zij moesten zich uiteraard verdiepen in het concept van een vrouwenhuis.”

Peggy Winkels: “Binnen de Marokkaanse gemeenschap zijn zo´n vrouwenhuizen ook in België geen onbekend begrip. In de eerste fase zijn studenten met Brusselse moslima´s gaan praten. In november trokken we dan voor het eerst naar Ouled-Merzoug. Ter plaatse verbleven onze studenten een week lang bij lokale families. Ze praatten niet alleen met de vrouwen, maar ervaarden aan den lijve hoe het leven in zo´n Marokkaanse plattelandsgemeenschap verloopt. Waar is er nood aan? En met welke socio-culturele, klimatologische en omgevingsfactoren moeten we rekening houden bij het ontwerp? Op basis van die input hebben ze dan – in zes groepen - een eerste ontwerp gemaakt.”

Hoe waren de reacties van de lokale vrouwen op dat eerste ontwerp?

Nicolas Coeckelberghs: “Zij kijken enorm uit naar die nieuwe ontmoetingsplek die speciaal voor hen gecreëerd wordt, en ze hebben veel vertrouwen in wat wij doen. Hun reacties waren dan ook bijzonder lovend. Al vonden ze een aantal voorstellen – zoals de composttoiletten - wel wat te experimenteel.”

Wat deden jullie met de feedback?

Bart Janssens: “Daar hielden we uiteraard rekening mee. In consensus beslisten we een of twee ontwerpvoorstellen te gebruiken als basis, om daarin dan de beste ideeën uit de andere projectvoorstellen te implementeren. Intussen zorgden wij – via hoorcolleges, ontwerpstudio´s en workshops - voor een stevige academische onderbouw rond bioklimatische ontwerpprincipes, alternatieve bouwmaterialen, architecturale identiteit en bouwen in een andere socio-culturele setting.”

Elke Knapen: “We organiseerden ook hands-on experimenten rond het bouwen met aarde. Op onze faculteit is er een doctoraatsstudent die daar – in onze Vlaamse context – op focust. Hij deelde zijn inzichten met onze studenten.”

Real life bouwervaring

Binnenkort gaan jullie dat ontwerp ook effectief bouwen?

Elke Knapen: “Van april tot augustus trekken onze studenten afwisselend – ieder voor minimum twee maanden – naar Marokko om de werf te gaan begeleiden. Iedere student heeft zijn eigen takenpakket. En dat is bijzonder uitgebreid: van het managen van de werf en het bijhouden van de boekhouding tot het afspraken maken met lokale aannemers.”

Wanneer zijn jullie tevreden?

Paggy Winkels: “Als onze studenten tevreden zijn over de nieuwe inzichten en skills die ze geleerd hebben. Als ons gebouw met open armen ontvangen wordt door de lokale gemeenschap en ook na een aantal jaren gebruik nog prima functioneert. Maar op termijn zijn we pas tevreden als wij effectief de beste worden in het bouwen met alternatieve materialen. Als wij onszelf als internationaal kenniscentrum op de kaart kunnen zetten, en we die expertise ook kunnen blijven inzetten om meerwaarde te creëren.”

Volgende halte: Oeganda

Komt er een volgende editie van het postgraduaat?

Bart Janssens: “Absoluut, de volgende halte wordt Oeganda. Daar zijn we een mooie samenwerking aan het uitbouwen met lokale academische architectuuropleidingen. Zij zijn met gelijkaardige onderzoeksprojecten bezig en zijn daardoor een ideale partner.”

Elke Knapen: “Op termijn willen we graag een aantal jaren in een gelijkaardige context blijven, zodat we daarin niet alleen expertise kunnen opbouwen, maar ook een sterk lokaal netwerk. Ook dat is belangrijk om onze projecten meer slagkracht te geven.”

Peggy Winkels: “Oeganda wordt wel een uitdaging, want daar gaan we een schooltje optimaliseren en uitbreiden in een gemeenschap waar geen elektriciteit en stromend water voorhanden is. Dáár zullen onze studenten echt outside-the-box leren denken.”

Elke Knapen en Bart Janssens zijn de academische coördinatoren van Building Beyond Borders.
Nicolas Coeckelberghs is design/build-projectcoördinator. Peggy Winkels is verantwoordelijke voor de design/build studio.