Circulair kantoor blaast grauwe industriezone nieuw leven in

“Een drietal decennia geleden stond deze plek nog vol fabrieken en opslaghallen. Tot men op een bepaald moment gezegd heeft: ‘Dit is een site die beter verdient’”, zegt Didier Cortois, uitbater van de Kruitfabriek en schepen voor Economie en Wijkcontracten in de stad Vilvoorde.

De stad startte een traject op om de wijk nieuw leven in te blazen. Vilvoorde wilde mensen laten wonen, leven en werken aan het water. Ter hoogte van de Steenkaai zag het grote woonproject 4 Fonteinen het levenslicht. De Kruitfabriek is de enige overgebleven herinnering aan het industriële verleden van de stad. Het gebouw zelf is vandaag een hotspot voor cultuur en evenementen. Cortois: “De Kruitfabriek moest ervoor zorgen dat er een echt wijkgevoel zou ontstaan. Alles afbreken en grote appartementsgebouwen neerpoten is niet zo moeilijk. Alleen creëer je dan geen wijk, maar een steriele woonomgeving. We wilden van de Kruitfabriek een soort incubator maken: wat is mogelijk op deze locatie? Wat kunnen we later inpassen qua functies?”

Het reclamebureau Happiness Brussels vestigde zich naast de deur, in het circulaire voorbeeldproject Happiness Harbour. De komst van het reclamebureau gaf de creatieve vibe die hier in de lucht hangt, een extra boost.  Zowel Happiness Harbour als de Kruitfabriek zijn voorbeelden van tijdelijk ruimtegebruik, een van de vier strategieën om het ruimtelijk rendement te vergroten. Ze moeten op termijn plaatsmaken voor de definitieve ontwikkeling van de site.

De vraag: van het mondaine Brussel naar het sympathieke Vilvoorde

Het reclamebureau zat voorheen in een statige villa in het Brusselse Ter Kamerenbos. De snelle groei noopte het bedrijf tot een uitbreiding. Karen Corrigan, CEO van Happiness Brussels: “Ons eerste plan was: exact hetzelfde, maar dan elders. Tot we beseften dat het eindresultaat van de ‘kopie’ nooit de kwaliteiten van het origineel zou benaderen.” Daarom gaf het reclamebureau de opdracht aan de architecten om het over een andere boeg te gooien.

Het verhaal van het circulaire voorbeeldproject Happiness Harbour begint bij de basisschool ‘De Kleine Pijler’ in Rotterdam. De Verbeke Foundation kocht een containergebouw over van de school. Op het domein van de Verbeke Foundation in Stekene deed het aanvankelijk dienst als workshopruimte. Cuypers & Q architecten nam het gebouw over en maakte er een volwaardig kantoorgebouw van.

De oplossing: het kind in jezelf naar boven brengen

Het verhaal van het gebouw was voor het reclamebureau heel belangrijk. Corrigan: “Op de gevel hangen nog altijd foto’s van kinderen – een knipoog naar het verleden als school. Dat verleden sluit nauw aan bij onze mentaliteit. Creativiteit betekent immers: het kind in jezelf naar boven halen. Van zodra je als een rationele volwassene begint te denken, sterft het creatieve denkproces.”

Cuypers & Q architecten hield niet alleen rekening met het gebouw zelf, maar ook met de nabije omgeving. Ilze Quaeyhaegens van cuypers & Q architecten: “In de loop der jaren was het een groezelige plek geworden en waren er problemen met hangjongeren. De plek was veel te onbestemd. De opkomst van de Kruitfabriek lokte steeds meer mensen en bedrijvigheid naar de zone. Een bijkomende ontwikkeling op dit stukje braakliggend terrein kon alleen maar voordelen opleveren.”

De uitvoering: consistent buiten de lijntjes kleuren

De waarden van het circulair bouwen zijn de rode draad van het hele project. Op vlak van technieken biedt een project dat inzet op maximaal hergebruik de nodige uitdagingen. Het gebouw is voorzien voor recuperatie van regenwater, met een wadi voor de buffering van hevige regen. De luchtgroep werd aangepast en terug gebruikt. Radiatoren bleven behouden, maar werden aangesloten op een nieuwe hoogrendementsketel. Het sanitair van de voormalige school werd volledig hergebruikt. De leidingen werden in opbouw voorzien voor eenvoudige plaatsing en demonteerbaarheid.

De containers van de oude school werden uit elkaar geslepen, om ze te kunnen vervoeren. Quaeyhaegens: “Het losmaken van de verschillende elementen leidde onvermijdelijk tot letsels, die zichtbaar zijn gebleven. In plaats van te zoeken naar een naadloze oplossing werden we uitgedaagd om die letsels op een verantwoorde wijze te integreren in het geheel.”

Consistent buiten de lijntjes kleuren maakt een project complexer dan een standaardproject. “Er was geen kant-en-klaar draaiboek. Veel beslissingen hebben we ad hoc moeten nemen”, aldus Quaeyhaegens. “Het codewoord is dan: vrijheid. Je moet je partners kunnen vertrouwen en hen niet vertellen hoe ze hun werk moeten doen. Veel loslaten is doorgaans geen evidentie voor een architect, maar het is essentieel om zo’n complex project tot een goed einde te brengen.”

De troeven: werkelijk alles wordt hergebruikt

Happiness Harbour is een circulair project bij uitstek. De architecten hebben het principe van hergebruik tot in de details doorgedreven. Zo veel mogelijk materialen krijgen een tweede leven, van de grond over het gebouw tot alles erin. “Dit is voor ons een laboratoriumproject, een sleutelproject dat je slechts om de zovele jaren tegenkomt in je carrière”, zegt Ilze Quaeyhaegens. “Een voorbeeld: het marmer van de tafels in de keuken en barruimte komt uit de werf van een Leuvens hotel waar we werkten, Tafelrond. De aannemer had het afbraakmateriaal netjes verzameld, zodat we het konden verwerken. En in plaats van standaardwanden te gebruiken leek het ons een fijn idee om de kunstenaar Jason Van der Wouden in te schakelen. Hij ging aan de slag met schroothout en afbraakglas.”

De opdrachtgever, Happiness Brussels, was zelf meteen te vinden voor de circulaire gedachte. Ook in het gebouw zelf kom je voorwerpen en materialen tegen die een tweede leven hebben gekregen. Zelfs de Gouden Leeuwen die het bureau won op het internationaal reclamefestival van Cannes, worden gebruikt om handdoeken aan op te hangen – die leeuwenpootjes bleken daar uitstekend voor geschikt. De Grand Prix die Happiness in de wacht sleepte in Cannes, doet dienst als tegengewicht voor de verlichting aan de balie.

De visie op hergebruik strookt met de tijdelijkheid van het project. Happiness Harbour blijft niet voor eeuwig staan. Het moet op termijn plaatsmaken voor de definitieve ontwikkeling van de site. Daarom is bij het ontwerp ingezet op de maximale flexibiliteit van de site. Alle materialen kunnen een nieuw leven krijgen in een ander project. Zo evolueert de zone mee met de maatschappelijke noden en de ambitieuze plannen van de stad Vilvoorde. “Als we hier weg zijn, is het alsof we hier nooit geweest zijn”, zegt Karen Corrigan.

Wat beter kon: wetgeving niet afgestemd op laboratoriumprojecten

De complexe wetgeving bezorgde cuypers & Q architecten de meeste kopzorgen. “De wetgeving is niet voorzien op een experimenteel project als dit. We hebben hier dingen moeten doen die volgens de letter van de wet eigenlijk niet mogen”, verduidelijkt Quaeyhaegens. “Wat je dan nodig hebt, zijn visionaire mensen van het stadsbestuur, die bereid zijn om buiten de lijntjes te denken. Gelukkig vonden we daar bij de stad Vilvoorde een welwillende partner in. En met Happiness konden we rekenen op een visionaire partner. Daarin hebben we elkaar echt gevonden.”

Een groot probleem is dat de EPB-wetgeving niet is afgestemd op de bijzondere karakteristieken van Happiness Harbour, vervolgt Quaeyhaegens. “Voor een gebouw als dit bestaat geen rekenmodel. Strenge wetgeving en normen zijn goed en nodig, maar je moet rekening houden met de context – in dit geval, de tijdelijkheid van ons project. Het is op economisch en ecologisch vlak onverantwoord om te voldoen aan alle geldende EPB-normen, want over enkele jaren staat dit pand er niet meer. De investeringen die je moet doen, staan niet in verhouding ten opzichte van de opbrengst.”

Technische fiche

• Datum oplevering: 2016
• Ligging: Steenkaai 42, 1800 Vilvoorde
• Opdrachtgever: Happiness Brussels
• Ontwerpteam: cuypers & Q architecten
• Aannemer: Verbeke Foundation – plaatsing containers, constructie, afbouw, elektriciteit
• Jeroen De Smet – loodgieterij
• DNA – keuken, interieurelementen, gevelaansluitingen
• KM – interieurs, vloerbekleding
• Bijloos – gordijnen
• MBG – omgevingswerken
• Studiebureau: UTIL structuurstudies
• VINCO engineering – technieken
• Budget: €650.000
• Oppervlakte: 1.175m²

Dit artikel verschijnt in het kader van het project Ruimtelijk Rendement, in opdracht van het Departement Omgeving van de Vlaamse Overheid.