COLUMN. Empathisch herbestemmen (Sara Vermeulen)

Dat ‘begrijpen’ van een pand of een plek hoor je wel vaker als kwaliteit van een ontwerp. Zeker bij het herbestemmen van waardevol of markant vastgoed, lijkt het essentieel. Als ontwerper moet je je niet alleen verhouden tot de context, ook tot een oorspronkelijk concept en een hele bestaansgeschiedenis.

Hoe je dat doet, lijkt een black box. De theorie van Marshall Rosenberg biedt mogelijk handvaten. Deze Amerikaanse psycholoog ontwikkelde sinds de jaren 1960 een model van geweldloze communicatie, een wijze van communiceren om zich dieper in te leven in de ander en zo (voor)oordelen en foute interpretaties te vermijden. Laten we eens testen wat er zou gebeuren als we de principes ervan toepasten op herbestemming.

Geweldloze communicatie start met empathisch luisteren. Als ontwerper van een herbestemming start je dan met empathisch luisteren naar het gebouw. Hiervoor moet je niet alleen je tijd nemen, je moet er ook je geest voor vrijmaken. Dit doe je door verleden en toekomst tijdelijk uit te schakelen en je te richten op het ‘nu’. Vrij vertaald: ga ter plaatse en neem het in je op zonder meer.

Eens je de juiste focus hebt, moet je actief gaan luisteren naar het gebouw. De basis hierbij is om zelf te zwijgen ofwel programma en ontwerpwensen nog even los te laten. Je neemt de tijd om je te verdiepen in het verhaal van de plek zonder het te onderbreken, zonder je eigen verhaal aan bod te laten komen. Daarbij moet je proberen niet te oordelen of problemen op te lossen maar wel het verhaal van de plek te verrijken door het samen te vatten en te herformuleren. Hier start mogelijk al het ontwerpen, niet vanuit de nieuwe noden maar vanuit het gebouw zelf.

Luister ook naar wat niet gezegd wordt. Empathisch luisteren is gericht op het echt ‘begrijpen’ van de ander. Om een goed ontwerp te maken voor een herbestemming moet je dus ook op dat niveau geraken. Daarbij moet je dus de essentie, de emotie achter wat zichtbaar is herkennen. Het bouwhistorisch onderzoek kan je helpen om elke laag van het gebouw te begrijpen. Participatieve acties geven mogelijk de huidige emoties prijs.   

Bij geweldloze communicatie kan je via empathisch luisteren peilen naar het gevoel en de behoefte van de ander om dan een eigen verzoek te formuleren dat tegemoet komt aan jouw gevoel en behoefte. Toegepast op herbestemming is de ander het gebouw, het eigen verzoek de ontwerpopgave en de behoefte het programma van eisen.

Empathisch herbestemmen wordt dan ontwerpen vanuit het echt begrijpen van de plek. Zaak hierbij is de tijd te nemen om de focus volledig en zonder oordeel op het te herbestemmen pand te leggen vooraleer het programma van eisen om te zetten naar een ontwerp.

Sara Vermeulen is ingenieur-architect en kunsthistorica. Ze werkt al haar hele carrière rond architectuur, onroerend erfgoed en herbestemming. Sinds 2013 is zij beleidsmedewerker voor het agentschap Onroerend Erfgoed. Met haar consultancybureau Caspar treedt ze ook op als projectregisseur bij de herbestemming van erfgoedgebouwen. Op geregelde tijdstippen zal ze voor Architectura columns schrijven rond dit thema.