COLUMN. In stijl, met erfgoed: zorg dragen voor de meest kwetsbaren (Alexis Versele)

Gaststad Antwerpen zet religieus erfgoed in de kijker onder de noemer "Heilige huisjes"

Onder het thema "Heilige huisjes" belichtte gaststad Antwerpen religieus erfgoed dat doorheen de eeuwen een sociale en spirituele rol heeft vervuld. Een treffend voorbeeld is het klooster van de Witzusters, waar sinds de oprichting tot op vandaag zorg wordt gedragen voor armen, geïnspireerd door christelijke waarden. In de snelgroeiende steden van de middeleeuwen ging armoede vaak gepaard met een toename van prostitutie. In 1353 kregen de zusters toestemming om een kapel met altaar te bouwen, gewijd aan Maria Magdalena—een plek van bezinning en heroriëntatie, open voor vrouwen die hun leven een nieuwe wending wilden geven. Aan het einde van de 15e eeuw breidden de zusters hun werking uit met de aankoop van het huis De Winthaes en de bouw van een nieuwe kapel, voltooid in 1491. Tijdens de calvinistische periode werd deze kapel omgevormd tot vleeshal. Onder keizer Jozef II werd het klooster afgeschaft en kreeg de kapel een profane bestemming als paardenstal en opslagruimte. In 1846 kwamen de gebouwen in handen van het Sint-Vincentius-à-Paologenootschap, dat zich via hulpverlening en onderwijs inzette voor arme arbeidersgezinnen. Sinds de jaren 1980 is het klooster in gebruik door de Antwerpse afdeling van de Sant’Egidiogemeenschap, een lekenbeweging ontstaan in Rome die zich actief inzet voor mensen in kwetsbare situaties: daklozen, ouderen, migranten en gevangenen.

Godshuizen in Brugge

In Brugge werden opengesteld: het godshuizencomplex Elisabeth Zorghe, Paruitte en de Schippers; het godshuis De Pelikaan; en het Adornesdomein met de Jeruzalemkapel en bijhorende godshuizen. 

Godshuizen werden vanaf de 15e eeuw opgericht. Dit zijn kleine woningen voor hulpbehoevenden, vaak ouderen. Ze kunnen worden beschouwd als voorlopers van sociale huisvesting. De financiering kwam doorgaans van vermogende filantropen of ambachtsgilden die zorg droegen voor hun arme, zieke of bejaarde leden. De naam van de schenker werd vaak prominent op de gevel vermeld. Soms stonden deze huisjes gegroepeerd rond een gemeenschappelijke binnenplaats of tuin.

Vooral in Brugge zijn veel godshuizen op herkenbare wijze bewaard gebleven. Tot de oudste behoren onder andere het godshuis ’t Groot Herdsberghe uit 1335, het Rooms Convent en andere.

Na de Franse Revolutie in 1796 kwamen de godshuizen onder het beheer van de Burgerlijke Godshuizen, die in 1914 werden opgenomen in de Commissie voor Openbare Onderstand (C.O.O.). In 1976 groeide deze uit tot het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW).

Vandaag verhuurt het OCMW ongeveer 400 woningen, exclusief aangepast voor oudere huurders. Veel godshuizen in het Brugse stadscentrum zijn hiervoor heringericht. Om in aanmerking te komen, moet men minstens 65 jaar oud zijn, minstens één jaar in Brugge wonen, geen eigendom of vruchtgebruik bezitten, en over beperkte financiële middelen beschikken. De huurprijzen liggen aanzienlijk lager dan de marktwaarde en variëren naargelang het type woning.

Het voorbeeld van duurzame renovatie waarop de opengestelde godshuizen zich baseren is De Schipjes in de Peterseliestraat, gelegen in een andere wijk. Deze twaalf godshuizen werden gebouwd in 1908 voor minder begoede zeelieden en havenarbeiders. Ze bieden vandaag onderdak aan personen met een beperking en enkele senioren, en zijn toegankelijk voor mensen met een leefloon.

In de binnenplaats werd een veld voor boorgat-energieopslag aangelegd met tien boringen van elk 120 meter diep. Dit systeem is gekoppeld aan een warmtepomp van 43 kW en wordt ondersteund door een thermische zonnecollector van 20 m². De warmte wordt via een collectief verwarmingsnet verdeeld over de twaalf woningen, met vloerverwarming en lage-temperatuurradiatoren. Daarnaast is in elke woning een extra warmtepomp geïnstalleerd voor de productie van sanitair warm water. De renovatie gebeurde op duurzame wijze, met de inzet van medewerkers uit de sociale economie. De Schipjes bewijzen dat geothermische energie ook toepasbaar is in historische gebouwen, hoewel deze techniek doorgaans voor nieuwbouwprojecten wordt gebruikt. Het project toont aan welke voordelen collectieve warmteopwekking kan bieden in een historisch woongebied.

Gent stelt de historische Sint-Jacobskerk open, een eeuwenoude traditie als fundament

Na de Brusselse Begijnhofkerk krijgt binnenkort ook de Sint-Jacobskerk in Gent een nieuwe bestemming als House of Compassion. Dit initiatief is geïnspireerd door Daniël Alliët, bekend om zijn jarenlange inzet voor mensen zonder papieren. Zijn kerk werd vijf keer bezet door actievoerders en fungeerde recent als uitvalsbasis voor de hongerstaking Honger naar gerechtigheid voor Palestina. In 2008 werd hij benoemd tot ambassadeur voor de vrede.

Het Gentse project wil uitgroeien tot een inclusief en democratisch erfgoedverhaal in een stad die vandaag zo’n 170 nationaliteiten telt, waaronder steeds meer Oekraïners, Bulgaren en Chinezen. De Sint-Jacobskerk wordt een plek waar esthetische waardering voor erfgoed, creativiteit en sociale betrokkenheid samenkomen—zonder dat de westerse identiteit van de plek een drempel vormt voor nieuwkomers. 

Niet toevallig werd voor dit project één van de mooiste monumentale kerken van Gent gekozen, in analogie met de Sint-Carolus Borromeuskerk in Antwerpen. Dit barokmeesterwerk met werk van Peter Paul Rubens is de thuisbasis van de Gemeenschap van Sant’Egidio, die zich inzet voor armen, dialoog en vrede, en eveneens wordt opengesteld tijdens Open Monumentendag.

Het initiatief in de Sint-Jacobskerk wortelt in een lange traditie. Van oudsher was de kerk een levendige ontmoetingsplek voor pelgrims op weg naar Santiago de Compostela, buurtbewoners en toevallige passanten. De kerk herbergt talrijke kunstschatten. In de Trinitariërskapel, gelegen in de noordelijke zijbeuk van de benedenkerk, bevinden zich werken van Gaspar De Crayer (1582–1669) en Jan Van Cleef (1646–1716). Deze kunstwerken verbeelden de missie van de in 1198 opgerichte Orde van de Trinitariërs: het vrijkopen van christelijke slaven. Vaak ging het om zeevaarders die door moslimkapers gevangen werden genomen—Turkse en Marokkaanse dekbestormers joegen op schepen, waaronder die van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. De trinitariërs bemiddelden en stelden middelen ter beschikking om hun lot te verlichten. In 1642 kreeg de orde erkenning in Gent van bisschop Antonius Triest, met een vestiging in de Sint-Jacobskerk. De Gentse tak kende een dubbele missie: enerzijds het vrijkopen van slaven, anderzijds het verdiepen van het religieus bewustzijn rond het mysterie van de Heilige Drievuldigheid—het christelijke kernsymbool van eenheid in verscheidenheid. De parallel met het House of Compassion is treffend. De geschiedenis herhaalt zich, zij het in een andere vorm: waar vroeger slaven publiekelijk verhandeld werden in havens, leven vandaag miljoenen mensen in moderne slavernij—gedwongen arbeid, seksuele uitbuiting en schuldslavernij. Het komt erop aan iedereen mee te nemen, ongeacht geloof of afkomst.

De voorbeelden in Antwerpse, Brugge en Gent slaan een brug tussen verleden en toekomst, tussen spirituele contemplatie en sociale rechtvaardigheid. 

Alexis Versele is lid van de onderzoeksgroep Bouwfysica en Duurzaam Bouwen aan de  KU Leuven.