COLUMN. Paus in het land van herbestemming (Sara Vermeulen)

De leeglopende kerk en hoe we ze op een vernieuwende manier kunnen invullen, daarover zou het gaan. Of dat dacht ik toch. Vlaanderen werkte het voorbije decennium hard om deze gebouwen te herbestemmen met maatschappelijk wenselijke invullingen. Dit leverde al heel wat mooie en spraakmakende nieuwe oude plekken op, waar we terecht fier op zijn. De idee leeft dat Vlaanderen hierin voorloper en voorbeeld is in Europa. Zelfs notoir gidsland Nederland haalde intussen de inspiratie voor hun ‘kerkenvisies’ bij het in Vlaanderen in 2011 ingevoerde ‘kerkenbeleidsplan’. Duidelijker wordt het niet.

Groot was dus mijn verbazing dat verschillende bijdragen in Bologna zich richtten op het ontwerp van nieuwe kerken. Is er dan geen secularisatie in de rest van Europa? Wint de paus er nog zieltjes? Neen, zo bleek, ze zoeken eenvoudigweg een ander antwoord op dezelfde vraag. In plaats van de huidige functie van de leeglopende kerken af te schrijven, onderzoeken deze experts wat de rol van de Kerk zelf – met hoofdletter dus –  vandaag is en kan zijn. En hoe architecten daaraan kunnen bijdragen met een andere vormgeving. 

Die denkoefening start met het bekijken van kerkgebouwen als sociale fenomenen in plaats van fysieke containers. De mensen die ze gebruiken en de manier waarop ze dat doen, bepalen daarbij hoe ze eruit zien. En die mensen verwachten van een kerk dat het individuele stilte en bezinning mogelijk maakt én dat het bruikbaar is voor vieren en rouwen samen met anderen. Het gaat dus zowel om menselijke als spirituele aspiraties. De kerkgebouwen van de toekomst zouden in die idee rekening moeten houden met dat hybride streven en zowel de menselijke als spirituele ervaring versterken. Theoloog Bernd Hillebrand is overtuigd dat er ook in de toekomst nood is aan kerkelijke kernwaarden zoals geloven in het leven, omgaan met de kwetsbaarheid van het leven, ontmoeting en bezinning. Maar om dit als Kerk waar te maken, moet ze een positie van kwetsbaarheid innemen, een houding van geven zonder iets terug te verwachten en de ambitie van monopolie definitief loslaten. De christelijke aanwezigheid kan er één zijn van gastvrijheid en unintentional presence. Hillebrand beeldde zich daarbij een kerkgebouw in als een glazen kubus in het midden van de stad waar mensen aanwezig zijn om ieder te ontvangen met een koffie of een glas water. De rol van gast en gastheer wordt op en door deze plek een fluïde continuüm. Nieuwe kerken dus.. maar dan echt helemaal nieuw, zonder de canons uit het verleden. Ook artificiële intelligentie biedt mogelijkheden. Architect Tino Grisi werkt met Spiritual AI aan nieuwe vormen voor kerkgebouwen, los van alle canons en recent experimenteerde een kerk in Zwitserland met een voor de biecht beschikbare AI Jezus.

Een vormgeving voor kerken die beter aansluit bij de hedendaagse spirituele wensen, helemaal nieuw is het niet voor Vlaanderen. De ontwerpen van Marc Dessauvage hadden toch eigenlijk dezelfde ambitie. Zijn ‘huiskerken’, gebouwd na het Tweede Vaticaanse Concilie, staan verspreid over Vlaanderen, verschillende ervan zijn beschermd. Het zijn plekken die de nadruk leggen op het samenkomen van mensen. Het spirituele zit in wie er oog voor heeft. Het lijken met andere woorden de uitgelezen kaders voor die gastvrij aanwezige Kerk van Bernd Hillebrand. Maar in Vlaanderen worden ze vaak als eerste binnen een gemeente aangeduid voor herbestemming. De oudste  kerken blijven over voor de eredienst, een vorm die dus het minst aangepast is aan de noden van de toekomstige Kerk. En dat stemt toch tot nadenken. Misschien niet over het herbestemmen zelf, dan toch wel zeker over de kerkgebouwen die we hiervoor uitkiezen…

Sara Vermeulen is ingenieur-architect en kunsthistorica. Ze werkt al haar hele carrière rond architectuur, onroerend erfgoed en herbestemming. Sinds 2013 is zij beleidsmedewerker voor het Agentschap Onroerend Erfgoed. Met haar consultancybureau Caspar treedt ze ook op als projectregisseur bij de herbestemming van erfgoedgebouwen. Op geregelde tijdstippen schrijft ze voor Architectura columns rond dit thema.