Het Steen in Antwerpen heropend als toeristisch onthaalcentrum (noAarchitecten)

De bewogen bouwgeschiedenis van Het Steen ligt aan de basis van het ontwerp van noAarchitecten. Het Steen maakte eeuwenlang deel uit van de Antwerpse stadsomwalling. Na het rechttrekken van de Schelde rond 1890 kreeg het overblijfsel van de stadswallen een vrijstaand karakter. Het is die tijd dat het gebouw een kasteelachtige verschijning kreeg, ondertussen bekend als Het Steen.

De aanbouw uit de jaren 50 heeft dit karakter enigszins verdoezeld en verzwakt. noAarchitecten zag een kans in de recente renovatiewerken om het gebouw als burcht in ere te herstellen en stelde een vervanging voor van dit deel. Deze aanpak biedt de mogelijkheid om verschillende aspecten - geschiedenis, doorgang, landmark, publiek gebouw - te versterken. “We maakten één gebouw waarin verschillende tijdlagen met elkaar worden verzoend. De typische kenmerken van een burcht - stenen muren met uitsparingen, erkers, nissen, op- en neergaande dakranden en torens - vormen de elementen van een hedendaagse uitbreiding”, klinkt het bij de ontwerpers. 

De gevels zijn opgetrokken uit baksteen in kleuren die het palet volgen van de oude natuurstenen kasteelmuur. De donkere basis met de lichtere stenen in de bovenste lagen - een resultaat van de verschillende natuurstenen die in de loop der eeuwen in de bouwfasen zijn gebruikt en het patina - zijn in de uitbreiding doorgevoerd. Samen met kunstenaar Pieter Vermeersch werd het uiteindelijke kleurverloop bepaald door een zorgvuldige selectie van bakstenen en uitgebreide tests op ware grootte. Het metselwerk is aangevuld met architectonisch beton voor belangrijke elementen in de gevels, zoals monelen en dakranden. Het gesloten karakter van de nieuwe muur aan de kade sluit perfect aan bij de dringende bescherming tegen het stijgende waterpeil. DE burcht maakt zo deel uit van het Sigmaplan. 

Ondanks de complexe opdracht en de mix van gebruiksmogelijkheden blijft het nieuwe geheel veerkrachtig. De veelzijdige opties om zich doorheen het gebouw te begeven dragen bij tot een rijke ervaring van onthulling en verrassing - door de ene deur kom je op een dakterras, door een andere in een historische kamer, door weer een andere in een kleinere of grotere zaal en nog een andere richt je blik op de hemel en het uitzicht. Traditionele elementen zoals erkers en open haarden creëren een genereuze en intieme sfeer, die tegelijk de integratie van hedendaagse technische installaties toelaat. De raamopeningen omlijsten het imposante uitzicht en de vensterbanken nodigen uit om te gaan zitten en te kijken. De kwalitatieve materiaalkeuzes - goede baksteen, roestvrij staal, robuust timmerwerk - creëren een andere veerkracht, niet alleen van de tijd voor slijtage maar ook voor hergebruik. Het Steen is nu een toeristisch onthaal, een belevingsparcours over de geschiedenis van Antwerpen en een vertrekhal voor cruises. Het is een burcht voor de stad, met talloze plekken binnen en buiten om van het uitzicht te genieten. Bovenal is het Steen een gebouw dat ontworpen en uitgerust is voor een onbekende toekomst.

“Het gebouw is ontworpen voor de lange termijn. Zoals het gebruik ervan in de loop der eeuwen vaak is veranderd, zo zal ook de geschiedenis van het Steen hiermee niet eindigen”, aldus de ontwerpers. 

Eeuwenoud debat

Dit project is het resultaat van een Open Oproep van de Vlaams Bouwmeester, die noAarchitecten won in 2016. Het afgelopen voorjaar ontstond er commotie over de keuze om een grijs bakstenen gebouw tegen het 'oorspronkelijke' te plaatsen. Het woord "koterij" viel en er volgde zelfs een petitie om het weer af te breken. Ook onder architecten werd het debat gevoerd. Onder meer Leo Van Broeck en Marc Dubois lieten zich op architectura.be kritisch uit over de starters van de petitie. 

An Fonteyne, mede-oprichter van noAarchitecten, liet op architectura.be optekenen dat ze best geschrokken waren van de negatieve reacties. Zij suggereerde dat een breder gesprek nodig is over de actualisering van monumenten. “Het feit dat mensen emotioneel geraakt worden door hoe er aan hun stad wordt gebouwd is relevant”, zei ze in een reactie. “Een publiek debat over hoe we monumenten kunnen actualiseren is zeker aangewezen. Dat kan tot een heel interessant debat leiden dat overigens eeuwenoud is.” Als voorbeeld haalt ze Zwitserland aan: “Daar wordt elk project dat met publieke middelen gebouwd wordt aan de hand van een referendum voorgelegd aan de burgers. Het is hiervoor van groot belang goed te informeren, tijdig te betrekken en met kennis over architectuur te leren spreken, iets dat we in België zeker kunnen verbeteren, zowel in de pers als in het communiceren over de opdrachten.”