Langverwachte Vleugel 19 van Z33 ontpopt zich meteen tot must-see in Hasselt

De tweedejaarsstudenten journalistiek van Hogeschool PXL werkten een artikelreeks uit over enkele unieke herbestemmingsprojecten in Limburg. Wij mogen het resultaat publiceren op Architectura. 

Z33 presenteert zichzelf niet als museum, maar als kunstencentrum. Het heeft ook geen permanente collectie, maar leent zijn ruimtes uit voor tijdelijke tentoonstellingen. Vleugel 58, lange tijd de enige vleugel van Z33, werd gebouwd tijdens de expo van 1958. De provincie Limburg wou namelijk een museum op de rand van het Begijnhof. Vandaag bestaat Z33 uit twee vleugels, waarvan de laatste afgewerkt werd in 2019. Het gebouw is van Italiaans architecte Francesca Torzo, en geraakte onlangs tot bij de laatste vijf finalisten op de gerenommeerde Mies van der Rohe-award.

Geschiedenis van Vleugel 19

‘Z33 was vroeger moeilijk te bereiken waardoor de drempel om er binnen te stappen letterlijk en figuurlijk hoger was. Nu heeft het gebouw een echte voordeur en zijn mensen sneller geneigd om naar binnen te wandelen’, zegt Igor Philtjens, gedeputeerde van provincie Limburg. ‘De infrastructuur van het gebouw was wat verouderd. Er waren veel kleine ruimtes. We moesten wel uitbouwen als we meer ruimte wilden creëren. Ten tweede had het gebouw nood aan meer uitstraling. Er moest dus verbouwd worden’.

Een verbouwing lag echter niet voor de hand, wegens een gebrek aan plaats. Op de site van de huidige vleugel 19 stond vroeger een schoolgebouw: De Bonnefant, een school voor volwassenen. De uitbreiding kon dus pas beginnen toen het gebouw leeg kwam te staan. De provincie kocht het gebouw dan over om zo plaats te maken voor de uitbreiding van Z33. De volgende stap was een architect vinden.

‘Via een internationale architectuurwedstrijd zijn wij bij Francesca Torzo terechtgekomen’, gaat Philtjens verder. ‘De overheid bepaalde welke architect het project ging aanpakken. Dat konden wij zelf niet beslissen. Voor dit gebouw hadden we een goede kandidaat nodig en die hebben we gekregen.’ De toen nog onbekende Francesca Torzo nam het op tegen enkele grote namen zoals SO-IL uit New York en Yunio Ishigama uit Japan. Haar ontwerp, dat vergeleken met de tegenstand op het eerste gezicht vrij simplistisch en bescheiden was, werd uiteindelijk tot winnaar bekroond. Zo werd vleugel 19 geboren.'

Doordacht ontwerp

De vele details in het ontwerp van Torzo voor Vleugel 19 zorgden voor een uitdagend bouwproces. Het project werd gerealiseerd door een tijdelijke vereniging tussen bouwbedrijven Houben en Vanhout. Kristof Mutert van Houben nv was werfleider tijdens de bouw, hij vertelt: ‘Vleugel 19 is een heel detaillistisch gebouw, en dat bracht de grootste moeilijkheid met zich mee. De beperkte toleranties die we hadden, omdat de plannen zo minutieus waren uitgetekend, zorgden ervoor dat we heel nauwkeurig te werk moesten gaan. Het nastreven van de details van de architect was een van de grote uitdagingen. Ik herinner me bijvoorbeeld dat we ergens een deur 2 cm te laag hadden gestort. We hebben die moeten aanpassen omdat in haar beleving die twee centimeter een wereld van verschil maakte met de uitlijning van een raam dat drie of vier meter verder gelegen was. Met het blote oog had je het niet gezien, maar dat zijn zo van die details die Francesca belangrijk vond.’

‘Het gebouw is doordacht gebouwd’, aldus Igor Philtjens. ‘De voorgevel is volledig blind, wat aansluit bij het gesloten karakter van het begijnhof. Daglicht speelt een grote rol. Alles staat of valt met het licht dat binnenkomt in het gebouw. Veel mensen komen naar Z33 om naar de kunst binnenin te kijken. Er zijn echter ook veel mensen die komen voor de architectuur van het gebouw zelf. Doorheen heel de bouw is het karakter van het Begijnhofsite gevrijwaard. Dit heeft Francesca Torzo fantastisch gedaan. Binnenkort beginnen we met de restauratie van de begijnhoftuin. Beetje per beetje zal alles een mooi geheel vormen.’

Unieke bouwmethodes

Dat Z33 een opvallende façade heeft in het straatbeeld, is geen geheim. Het was echter niet zo vanzelfsprekend om die te bouwen. ‘De gevel is heel specifiek, een echte eyecatcher’, zegt Mutert. ‘Hij is ongeveer 50m lang en 11m hoog, met maar één dilatatievoeg in het midden. Dat is vrij uniek, want zo’n gevel van rode baksteen zou voldoende uitzettingsvoegen moeten hebben, dus deze hebben we heel specifiek moeten opbouwen. De gevel is opgebouwd uit een betonnen muur van 11 meter hoog, die wij prefab hebben laten maken. Naast die betonnen muur zat de isolatie. Daarachter zat een snelbouw baksteenmuur, en die hebben we zo gewapend met murfort, een soort metselwerkwapening, om die uitzettingen van de gevel te kunnen opvangen.’

‘Die bakstenen gevel was dan ook nog eens extreem verankerd aan de betonnen gevel, zodanig dat de uitzettingen zouden worden opgevangen door de aanwezige wapening. Op de bakstenen muur werd dan een cementpleistering toegepast. Ook daarin zaten wapeningszettingen om de uitzettingen op te vangen. Daartegen werden dan de ruitvormige gevelstenen gelijmd. Die stenen lijken trouwens tegels maar zijn in werkelijkheid 3.5cm dik. De architecte had een soort puzzelboek gemaakt van alle 650 verschillende stuks. De meesten zijn de ruitvormige, maar als je naar de hoeken kijkt zie je dat er ook gebogen stuks bijzitten. Elke steen was in detail ontworpen, waardoor het voor ons een uitdaging was om die op exact de juiste plaats te krijgen.’

Ook de plafonds in Vleugel 19 zijn indrukwekkend. ‘De plafonds zijn heel uniek', vertelt Mutert. ‘We hebben toen even moeten uitdokteren hoe we de diamanten plafonds praktisch zouden uitvoeren. Uiteindelijk hebben we een bekisting gebruikt uit piepschuim die 3D gefreesd was, zodat je eigenlijk een soort 3D-puzzel kreeg waarop de laag beton werd uitgespreid. Achteraf werd het piepschuim dan verwijderd om de onderzijde van het plafond zichtbaar te maken. Voor het museum was het belangrijk dat er verschillende mogelijkheden waren om tentoonstellingsruimtes te belichten, en dus moest er in elk diamantje een elektrische voorziening ingebouwd worden om achteraf eventueel een spotje in te kunnen steken. We moesten dus tijdens de uitvoering perfect op de juiste plaats van die diamanten de juiste kabels doorvoeren.’

Z33 is gebouwd op een locatie waar vroeger een eeuwenoud kapelletje stond. ‘Dat kapelletje is vroeger gebouwd tussen het begijnhof en de school’, zegt Annemie Reysen, stadsgids van Hasselt.

Beluister hier het audiofragment. 

Tentoonstellingen

Vleugel 19 wordt nu dus gebruikt als tentoonstellingsruimte. Door zijn vele verschillende soorten ruimtes, worden de kunstenaars en curatoren uitgedaagd. Er is bijvoorbeeld een hoge lange gang zonder natuurlijk licht. Of een kleine vierkante ruimte, en een grote open ruimte met een hoog raam. Vele tentoonstellingen zijn dan ook zo opgebouwd dat ze mooi in relatie komen te staan met het gebouw. 

Beluister hier het audioframent.