“Met Caring Architecture willen we aantonen dat architectuur maatschappelijk veel meer kan betekenen dan mooie gebouwen voor de happy few”

‘Zorg dragen voor’, dat was het vertrekpunt van de tentoonstelling, een idee dat gegroeid is tijdens de coronapandemie die zorg heel tastbaar heeft gemaakt in ons dagelijks leven. “Als Vlaams Architectuurinstituut willen we vandaag meer dan ooit een maatschappelijk engagement uitdragen”, steekt Hülya Ertas van wal. “We willen aantonen dat architectuur er niet enkel is voor een selecte groep van mensen, maar inclusie, gelijkheid en rechtvaardigheid in zich draagt voor alle lagen van de maatschappij. Zorgzame architectuur is een eerste thema dat we vanuit dat engagement wilden belichten.”

In dialoog

Het VAi haalde daarvoor de tentoonstelling Critical Care. Architecture for a Broken Planet van het gerenommeerde Architekturzentrum Wien naar Antwerpen, die toont hoe architectuur en stedenbouw kunnen bijdragen aan een betere toekomst. De 21 internationale projecten worden geflankeerd door negen Vlaamse en Brusselse projecten in de tweede tentoonstelling Care for Space for Care. Samen tonen ze aan hoe cruciaal zorgzame architectuur is om onze planeet leefbaar te houden. “De projecten zijn zo opgesteld dat ze in dialoog gaan met elkaar”, vertelt Hülya Ertas. “Langs de wanden van de tentoonstellingsruimte hangen panelen met de 21 Critical Care-projecten. De scenografie van Laura Muyldermans en LDSRa brengt de internationale projecten en de negen lokale projecten samen.”  

Drie thema’s

De Vlaamse en Brusselse projecten in de Care for Space for Care-expo zijn opgedeeld in drie thema’s: interdependentie (zorg voor anderen), onderhoud (zorg voor materialen) en posthumanisme (zorg voor de planeet). “Zorg voor anderen gaat over hoe we afhankelijk zijn van elkaar. In onze hedendaagse maatschappij is het bon ton om te zeggen dat je je eigen boontjes kan doppen, maar het is net een goede zaak dat we andere mensen nodig hebben. Dat netwerk van zorg willen we met dit thema in de verf zetten”, legt Hülya Ertas uit.

Zorg voor materialen, architectuur en gebouwen spreekt voor zich. Daar draait het rond onderhoud en hergebruik, maar ook om zorg voor de stedelijke context. Het derde thema belicht dan weer ‘posthumane’ architectuur, die zorgt draagt voor andere zaken dan de menselijke soort, zoals planten en dieren.

Met deze drie thema’s indachtig selecteerde het Vlaams Architectuurinstituut negen projecten in Vlaanderen en Brussel. “De getoonde projecten zijn niet de negen beste zorgzame projecten van Vlaanderen en Brussel. We hebben ze gekozen omdat zij het verhaal van zorgzame architectuur kunnen verbeelden”, benadrukt Ertas.

Negen zorgzame projecten

Zorg voor anderen

Huis Perrekes is het enige pure ‘zorgproject’ in de tentoonstelling. NU architectuuratelier ontwierp dit verpleeghuis voor mensen met dementie. “Bijzonder is dat de bewoners niet geïsoleerd leven maar samen met het hele dorp”, vertelt Ertas. “Huis Perrekes richt zich op de waardigheid van de bewoners, die blijven deel uitmaken van de maatschappij.”  

Sporthaven van Import.Export Architecture is gebouwd als accommodatie voor meerdere sportclubs in Mortsel en is tot stand gekomen dankzij een intensief participatieproces. “Het was allesbehalve vanzelfsprekend om de sportclubs infrastructuur te laten delen maar Import.Export is hier wonderwel in geslaagd door te vertrekken vanuit de gebruikers”, vertelt Ertas.

House of Seasonal Neighbours is dan weer een tijdelijke ontmoetingsruimte voor seizoensarbeiders en plaatselijke bewoners ontworpen door Ciel Grommen en Maximiliaan Royakkers in het landelijke Borgloon . “Op een heel eenvoudige manier werkt architectuur hier als facilitator van sociale interactie”, aldus Hülya Ertas.

Zorg voor materialen

Actiris omvat de renovatie van het voormalige Actiris-gebouw in Brussel tot kantoren, maatschappelijke werkplek en tentoonstellingsruimte voor Architecture Workroom Brussels door Laura Muyldermans en LDSRa. “Ze zijn daarbij vertrokken van wat al op de site aanwezig was en hebben er met behulp van herbruikbare materialen een inspirerende werkomgeving gecreëerd”, vertelt Ertas. Dit project vormde ook het vertrekpunt voor de scenografie van de tentoonstelling, die is vormgegeven met behulp van wanden van het Actiris-project, hergebruikte materialen uit de kelder van De Singel en de circulaire systeemwanden van Beddeleem.

Ook de nieuwe vleugel van Z33 ontworpen door Francesca Torzo wordt in dit thema tentoongesteld. “Dit project belicht de zorg voor de stedelijke omgeving omdat de nieuwe vleugel het stedelijk patroon van het Hasseltste begijnhof voltooit. Ook is er veel onderzoek gedaan naar de kenmerkende ruitvormige baksteen die hier ook getoond wordt.”

Een derde project in dit thema is Le Rideau, een theatergebouw in Brussel van Ouest. Hülya Ertas: “Ook hier draait het om de voortzetting van een stedelijk patroon door niet te interveniëren in het straatbeeld met de gevel. Ook het programma zelf maakt een gebaar naar de buurt: zo is er geen professionele keuken voorzien zodat de gebruikers eten uit de buurt kunnen bestellen. Ook heeft Ouest tal van materialen een tweede leven gegeven, zoals de zetels, gordijnen en spiegels.

Zorg voor de planeet

Hier is het Grand Hôpital in Charleroi gekozen, waarbij Bureau Bas Smets een terril heeft verplaatst om een bufferzone te creëren tussen het ziekenhuis en de omwonenden met veel zorg voor de lokale biodiversiteit. “Zo zijn de plaatselijke bewoners, met name de kikkers, mee verplaatst en hebben ze nieuwe vijvertjes gekregen.”  

Ecotron ontworpen door noAarchitecten draagt op een heel directe manier zorg voor de planeet omdat de UHasselt er experimenten uitvoert om ons te wapenen tegen klimaatverandering. “Onder koepelvormige structuren wordt er onderzocht hoe extreme weersomstandigheden onze levens gaan beïnvloeden.”

“De uitkijktoren Negenoord van De Gouden Liniaal Architecten is in dat opzicht vrij eenduidig: je neemt wat er op de grond ligt en bouwt als het ware een zandkasteel, in dit geval een uitkijktoren uit aangestampte aarde, om van daaruit de natuur en het leven errond te observeren”, vertelt Ertas.

Oplossingen voor de toekomst

Negen projecten die stemmen tot nadenken, en ontwerpers kunnen inspireren over wat zorgzame architectuur in de maatschappij kan betekenen. Een denkpiste die broodnodig is volgens Hülya Ertas: “We leven in uitdagende tijden, zowel op vlak van milieu, als sociaal en economisch, en iedereen heeft een rol te spelen in het trachten een antwoord te bieden op deze uitdagingen, ook architecten. Ik geloof niet in het modernistische idee dat architecten de wereld kunnen verbeteren, maar we hebben er wel een rol in te spelen. Architectuur is niet dé ultieme oplossing maar wel één van de oplossingen en dat willen we hier tonen.”

Benieuwd naar meer? De dubbeltentoonstelling Caring Architecture kan je nog tot 11 september 2022 bezoeken bij het Vlaams Architectuurinstituut, in De Singel in Antwerpen.