OPINIE. Bouwen in een eeuwenoud bos? Niet meer van deze tijd

Goed nieuws deze week in Rotselaar, waar de provincie Vlaams-Brabant een felomstreden verkavelings­aanvraag voor negen woningen in het bosgebied Heikantberg heeft geweigerd. Daarmee is vier hectare oud en waardevol bos voorlopig buiten ­gevaar, en komt er hopelijk een einde aan een procedureslag van bijna drie jaar. Buren en natuurverenigingen die het bos de voorbije jaren hard verdedigden, halen opgelucht adem.

Maar één gered bos maakt de lente niet. We kunnen het voortschrijdende ­inzicht van de provincie toejuichen, maar we zouden beter kijken naar de ­dynamiek achter het conflict: hoe de ruime vergunningsmogelijkheden voor eigenaars, de verouderde gewestplanbestemmingen en het problematische statuut van woon­parken in het bijzonder, zelfs onze meest waardevolle zonevreemde ­bossen vogelvrij verklaren.

In Rotselaar gaat het om een ‘Ferrarisbos’, bos dat al voorkomt op de ­bijna 250 jaar oude Ferrariskaarten en zich kon ontwikkelen tot een ­stabiel en uniek ecosysteem. Niet het minst door de opbouw van een ­levende ­bosbodem en zadenbank voor talrijke typische oude bossoorten. Ferraris­bossen zijn schaars in Vlaanderen (amper 13 procent van onze bos­oppervlakte) en bovenal onvervangbaar.

Toch is het bos op de Heikantberg slecht beschermd. Met de ­opmaak van de gewestplannen eind jaren 70 werd het ingekleurd als ‘woonpark­gebied’. Die bestemming werd specifiek gegeven aan bosrijke, meestal ecologisch waardevolle gebieden waar op dat moment al beperkte ­bebouwing aanwezig was. Bedoeling was er plaats te bieden aan ‘het rustig verblijven en wonen in het groen’. ­Verder bouwen en verkavelen bleef mogelijk, maar bestemmings­voorschriften legden de voorwaarden vast. Beperkingen in bouwvolumes en woondichtheid (lees: ruime per­celen), en het aanduiden van tuin-, bos- en andere groenzones moesten het groene en bosrijke karakter van de woonparken vrijwaren.

Vandaag zien we het failliet van die strategie. Wonen in het groen blijkt zelden goed voor dat groen. Vlaanderen telt zo’n 264 woonparken, goed voor ruim 11.000 hectare. Een belangrijk deel daarvan staat bekend als biologisch waardevol of oud ­bosgebied, maar de voorbije decennia ging al veel van die ecologische waarde verloren. Hoewel een Vlaamse ­omzendbrief in 1997 gemeente­besturen aanspoorde om nog ­­on­bebouwde zones zo veel mogelijk te behouden en te ­her­bestemmen, is dat in de praktijk ­amper gebeurd. Net als op de Heikantberg raakte 90 procent van die bos- en groengebieden langzaamaan verder bebouwd en ‘kapot verkaveld’. Want bosgebied verkavelen leidt niet alleen tot rechtstreekse ontbossing voor de bouw van huizen, maar ook tot bos­degradatie via ­versnippering (dieren en planten kunnen zich niet meer vrij door het bos bewegen) en via ver­tuining.

Ook als erkenning van dat verlies is de uitspraak in Rotselaar symbolisch. De ontwikkelaar had er na eerdere weigeringen een verkavelingsconcept voorgesteld waar paalwoningen en een verbod op niet-natuurlijke afsluitingen van tuinen ‘verlies van ecologische waarde en verstoring van de unieke bosbodem zouden vermijden’.

Dat is uiteraard onzin. Ook het ­intensieve gebruik van tuinen verstoort de bosbodem, en het risico op sluipende ontbossing door de kap van indivi­duele bomen is net in tuinen­ ­bijzonder groot. De weigering van de provincie getuigt dus niet alleen van voortschrijdend inzicht, maar heeft ook een gevaarlijk precedent voor­komen.

In Rotselaar zou dus vier hectare bos ­opgedeeld worden in negen kavels: een enorme voetafdruk per woning. De Vlaamse voorschriften over woon­parken suggereren een dichtheid van vijf tot tien woningen per hectare, maar ook die dichtheden zijn zo laag dat ze in verhouding tot hun oppervlakte amper helpen de woningnood te lenigen. Het verlies aan natuurwaarde en kostbare koolstof­voor­raden is dan weer wél significant. Woonparken zijn een luxewoonvorm die het privégenot van enkelen laat primeren op het maatschappelijk ­belang van bos en natuur. Dat is niet meer van deze tijd.

Zo’n oppervlakte onvervangbaar bos opofferen aan een handvol nieuwe woningen is waanzin. Maar wel waanzin waar burgers en natuur­verenigingen nog altijd hard tegen moeten vechten. Woonparken zijn een relict uit het verleden, in strijd met de huidige principes van duur­zame ruimtelijke ordening en zuinig ruimtegebruik. Een aanfluiting van de enorme uitdagingen die de hui­dige klimaat- en biodiversiteitscrisis met zich brengen. Ook vergunningsverleners komen tot die vaststelling, maar die histo­rische vergissing rechtzetten is niet eenvoudig. Net door hun ligging in waardevol groengebied, in combinatie met eerder toegekende bouwrechten, zijn die gronden ­bijzonder duur. Steeds meer gemeenten willen het resterende groen in hun woonparken wel bewaken, maar de beste bescherming is een herbestemming waarbij eigenaars vergoed worden voor het verlies van hun bouwrechten (de plan­schade). Die oplossing is nu al zeer duur, en dreigt met de goed­keuring van de bouw­shiftdecreten onbetaalbaar te worden.

Intussen blijven resterende boszones aan een verpletterende bebouwingsdruk onderhevig. Een aantal gemeenten zocht de voorbije jaren naar handvatten om vergunningen te weigeren, maar die bleken zelden juridisch ­sluitend. Dat is het interessante aan wat in Rotselaar gebeurt: de gemeente is creatief met verschillende instrumenten om een verkavelingsstop af te dwingen in haar woon­parken. Een nieuwe verordening, de ‘beleidsmatig gewenste ontwikkeling’ (BGO) en een ruimtelijk uit­voeringsplan met ­strengere voorschriften moeten ­vergunningsaanvragen weren. De vraag is of die instrumenten standhouden ­tegen verdere juri­dische procedures en of de ­gemeente ermee ­ontsnapt aan de gevreesde plan­schade.

Het initiatief is ­lovenswaardig, maar brengt op het Vlaamse niveau weinig zoden aan de dijk. Een oplossing ­vanuit de Vlaamse overheid dringt zich op. Door een juridische grond voor een verkavelingsstop te bieden, door de bestemmingsvoorschriften te herzien, of door een eigen initiatief voor herbestemming waarbij de overheid deelt in de kosten. ­

De aanpak van overstromings­gevoelige bouwgronden kan daartoe inspiratie bieden. Voor zo’n 1.600 hectare daarvan engageerde Vlaanderen zich in 2018 om de bouwrechten te schrappen, omdat bouwen er niet langer maatschappelijk verantwoord is. De resterende waardevolle bos­gebieden in woonparken verdienen hetzelfde mededogen. Ook zij bieden ons broodnodige buffers tegen de ­klimaatopwarming en zijn unieke hotspots van biodiversiteit. Ook hun belang overstijgt het lokale niveau. Wanneer neemt Vlaanderen zijn ­verantwoordelijkheid om de broodnodige bescherming ervan ook boven het lokale ­niveau te tillen?

Laure De Vroey is Beleidsmedewerker bij Bos+. Dit opiniestuk verscheen eerder in de krant De Standaard.