OPINIE Harold Fallon (AgwA): Marge

"De witte ruimte rond een geschreven of gedrukte pagina, en voornamelijk de witte ruimte aan de rechterkant van de voorkant en de linkerkant van de achterkant van elk blad. We hebben de marges te veel ingeperkt. (...)

figuurlijk en spreektaal: een marge hebben. Marge geven of laten."

(Littré, Dictionnaire de la Langue Française, 1863)

Op de terugweg van een werfbezoek in Charleroi glijdt het landschap voorbij het raam van de IC 3113 richting Brussel. De enorme, half verlaten fabrieken van Arcelor Mittal wijken voor een halflandelijk landschap, dat zich gestaag vult met sleutel-op-de-deurwoningen met dubbele garagedeuren. Onder de grijze hemel verschijnen industriegebouwen van staalplaten, glazen kantoren, een betonnen koeltoren van een elektriciteitscentrale op gas, bepleisterde passieve woonblokken. En tot slot de typerende koterijen van de rijtjeshuizen: een collage van halfvergane, in elkaar geflanste bijgebouwen.

Het territorium - zijn steden, zijn architectuur - is een weerspiegeling van de maatschappij die ze produceert. Tegelijkertijd is architectuur beslist een stuwende kracht in de ontwikkeling van de maatschappij waarin ze opereert.

Het project dat we net bezochten in Charleroi is de renovatie van een monumentaal tentoonstellingsgebouw met geïntegreerde congrescentrum, zwaar gesubsidieerd door Europa, terwijl uit studies blijkt dat het territorium ongetwijfeld verzadigd is met dit type programma. In Sint-Jans-Molenbeek hebben we net een schoolgebouw opgeleverd in het voormalige complex van Takeda, een farmaceutisch bedrijf dat zijn productie naar het buitenland verplaatst heeft en nieuwe kantoren huurt op een steenworp afstand van de luchthaven. In Antwerpen hebben we net deelgenomen aan een wedstrijd waarbij de stad de afbraak van twee gebouwen plant die perfect operationeel zijn en het voorziene programma kunnen huisvesten.

Ontmoedigend? Verwerping en inactiviteit lijken al snel een oplossing. Of zorgeloos cynisch de ogen sluiten, business as usual. Nee, we kunnen beter deze tegenstrijdigheden zien als de conditie van een levende context, bron van actie en verandering. Marx zou het er ongetwijfeld mee eens zijn. Waar ligt dan de marge, de speelruimte van de architect om betekenisvol werk te leveren, om deze contradicties bloot te leggen en verandering teweeg te brengen?

In Charleroi hebben we een drastische concentratie van de geprogrammeerde ruimtes voorgesteld, waardoor uitgestrekte halfbeschermde structuren vrijkomen: bewuste overmaat met ruimte voor toe-eigening. Voor de school in Sint-Jans-Molenbeek stelden wij voor om het bestaande gebouw in te richten met materialen die we ter plaatse konden demonteren en hergebruiken: scheidingswanden, valse plafonds, technieken, isolatie. In Antwerpen hebben wij aangetoond dat het vooropgestelde masterplan niet onverenigbaar was met het behoud van een van de gebouwen, en dat het ander gebouw na ontmanteling grotendeels kon worden hergebruikt op de toekomstige bouwplaats.

Toegegeven, dit zijn marges. Het is niet veel, maar het kan genoeg zijn. En als het genoeg is, is het waarschijnlijk ook noodzakelijk. Naast de erkenning van de contradicties van een project, ligt er een kleine speelruimte tussen de rigide definitie van een project en de eisen van een architectuuropdracht, een ruimte voor engagement en creativiteit. Hoe gering deze ruimte dan ook, ze is voorwaarde van het verbeeldings- en actievermogen van het project.  

Deze marge onttrekt zich aan een definitie. Daarom kan zij dienen als motor voor de transformatie van de samenleving. Normen, voorschriften, tools, certificaten, procedures, laboratoria, plannen en gidsen, met de daarbij horende specialisten, zijn in ontwerp en werf alomtegenwoordig geworden. We kennen ze: EPB, CSS, PHPP, Totem, NIBE, BIM, Well, Breeam, NZE, RUP of PCA, PRAS of structuurplan, NBN, WTCB, NIT.

Het lijkt of men die ongemakkelijke witruimte rond de pagina wilt verwijderen. Nochtans is ze essentieel. Het is in de marge dat we kunnen annoteren, manipuleren, relativeren, refereren en het kader vergroten. Zoals voor Fermat destijds, is het in de marge dat nieuwe ideeën worden geboren.

Deze marge is moeilijk te vinden. Het is omdat ze gezocht moet worden dat ze ons van het kader bevrijdt. De marge maakt dat het project drager kan zijn van een bewustzijn, een project van een mogelijke verandering, van een nieuwe beweging, van een engagement.