OPINIE. ‘Voorkomen van dak- en thuisloosheid is beter dan genezen’ (Bart Claes & Wouter Torfs)

De recente dak- en thuislozentelling tonen aan dat Vlaanderen naar schatting 19.479 dak en thuislozen telt. Dat is het voetbalstadion van AA Gent of KRC Genk, tot aan de nok gevuld. Het is dan ook niet verwonderlijk dat CAW (Centra voor Algemeen Welzijnswerk) op een willekeurige nacht in Vlaanderen meer dan 1500 mensen opvang bieden. Deze groep vormt slechts het topje van de ijsberg: velen slapen bij vrienden of familie, in een auto, kraakpand of worden geconfronteerd met dreigende uithuiszetting.

Meten is weten

20.000 mensen. Onder hen bevinden zich maar liefst 5.946 minderjarigen. Antwerpen, dat voor de eerste keer meedeed aan deze tellingen, heeft 910 kinderen die de dakloosheid van hun ouder(s) delen. Voor kinderen betekent dak- en thuisloosheid niet alleen het verlies van een thuis, maar ook het verlies van stabiliteit, onderwijskansen en sociale bindingen. Bovendien is er een groot aantal dak- en thuisloze vrouwen, die vaak een andere reeks uitdagingen en risico’s tegenkomen dan mannen in vergelijkbare situaties.

Ontstellende cijfers met een enorme impact. Dak- en thuisloosheid kent diverse en complexe oorzaken, die vaak met elkaar samenhangen. Denk aan het verlies van een job, uithuiszetting, problemen met toewijzing tot sociale huisvesting, relatieproblemen, ziekte, verslaving of psychische problemen en het ontbreken van ondersteuning daarbij. Daar zijn mensen zoals u en ik niet van vrijgesteld. Stel het uzelf eens voor: wat zou u doen als u plots op straat belandt? Hoe groot is uw netwerk en zelfredzaamheid? Het verlies van een woning is op zichzelf al een traumatische ervaring. Voor wie niet direct een oplossing vindt, schakelt het overlevingsmechanisme in. De stress en onzekerheid worden versterkt door de zoektocht naar onderdak, voedsel en veiligheid. Het dagelijkse leven verandert plots in een gevecht om te overleven.

Weten is niet genoeg

Rechten zijn er genoeg! Volgens de grondwet heeft elk individu het fundamentele recht op een geschikte woning. Het VN-Kinderrechtverdrag erkent ook het recht van kinderen op bescherming tegen thuisloosheid. En we hebben ambitie. In 2021 heeft België de Europese Verklaring van Lissabon ondertekend waarin we ons ertoe verbinden dak- en thuisloosheid tegen 2030 uit te bannen. In februari 2024 heeft België opnieuw bevestigd vastberaden te zijn om dit doel te bereiken.

Tellingen, mensenrechten, ambities en wetenschappelijk onderzoek genoeg, maar daarmee is het probleem nog niet opgelost. De huidige aanpak schiet tekort. Momenteel beheren we de problemen eerder dan ze op te lossen. Om dak- en thuisloosheid in Vlaanderen tegen 2030 écht aan te pakken, moeten we disruptief innovatief zijn en radicaal van koers veranderen, en dat op twee niveaus.

Ten eerste moeten alle actieplannen – of ze nu op lokaal, Vlaams, Belgisch of Europees niveau zijn – voortkomen uit een geïntegreerde strategie. Op dit moment zijn deze plannen nog te vaak gescheiden werelden, met muren ertussen die niet goed op elkaar zijn afgestemd. We moeten streven naar een gezamenlijke visie over hoe we deze doelstelling kunnen bereiken, waarbij we vertrekken vanuit de verschillende factoren die leiden tot dak- en thuisloosheid. Concrete acties moeten dan binnen een geïntegreerde, intersectorale samenwerking plaatsvinden. Ten tweede moeten we resoluut kiezen voor preventie als een gezamenlijke, disruptieve en innovatieve benadering om dak- en thuisloosheid te voorkomen en te bestrijden.

Preventie als leidmotief voor radicale koerswijziging

Voorkomen van dak- en thuisloosheid is beter dan genezen. Elke week worden 36 gezinnen op straat gezet. België behaalt brons in Europa wat betreft het aantal uithuiszettingen per jaar. In 2022 werden in Vlaanderen 1.906 huurders uit hun huis gezet, hoofdzakelijk door huurachterstal. Het behouden van een woonst is vele malen effectiever, efficiënter en goedkoper dan het oplossen van dak- en thuisloosheid. Preventie van uithuiszetting is ongeveer vier keer goedkoper dan een opname in een opvangcentrum. CAW pleit voor de systematische aanbieding van preventieve woonbegeleiding vóór het overgaan tot uithuiszetting, en dit via lokale meldpunten.

Preventie staat ook centraal als het gaat om mensen die al dak- en thuisloos zijn. Preventie richt zich namelijk ook op het aanpakken van de negatieve effecten van dak- en thuisloosheid en het verbeteren van toegang tot diensten en ondersteuning. Geen rocket science, toch? Een eenvoudig voorbeeld: één op de vijf patiënten in de psychiatrische zorg in Vlaanderen is dak-of thuisloos. Om het risico op dak- en thuisloosheid na een instellingsverblijf te verkleinen, is een integrale aanpak nodig die de negatieve effecten aanpakt en directe aansluiting biedt op ondersteuning en diensten.

Woonst eerst en hulp op maat dus en zo herval voorkomen. Housing First werkt en heeft zijn succes al bewezen, zoals in Finland waar het fungeert als leidend principe en ze goed op weg zijn om het aantal dak- en thuislozen te reduceren tot nul. Mensen zijn echter divers en hebben verschillende behoeften, dus is het essentieel dat de hulp daarop aansluit. Er is nood aan variatie in woonvormen, met begeleiding op maat om aan deze verschillende behoeften te voldoen. Denk aan robuuste woningen voor mensen met complex gedrag, zorghostels voor mensen met verslavingsproblemen of psychische zorgbehoeften, woonvormen voor alleenstaande ouders met kinderen, woningen voor jongvolwassenen, enzovoort. Deze inzet op woonvormen op maat van mensen moet samengaan met een focus op duurzame sociale huisvesting voor dak- en thuislozen.

Vlaanderen telt te veel mensen in dak- en thuisloosheid, te veel kinderen en te veel vrouwen. Het is tijd voor een nieuwe, disruptieve en innoverende aanpak met preventie als leidmotief. Dat vraagt om een paradigmashift. Met verkiezingen op alle niveaus staat er enorme window of opportunity open om deze radicale koerswijziging om te zetten in beleid en acties richting 2030.

Bart Claes is algemeen directeur van CAW, Centra Algemeen Welzijnswerk. Wouter Torfs is voorzitter van CAW. Dit opiniestuk verscheen eerder in Knack.