RUIMTELIJK RENDEMENT. Agrotopia: dakserre als architecturale blikvanger (META | van Bergen Kolpa)

De skyline van Roeselare is sinds kort een baken rijker. Agrotopia manifesteert zich langs de stadsring als een schitterende glazen constructie, letterlijk en figuurlijk. In plaats van de onderzoeksserre te bouwen op haar eigen site in Beitem, koos Inagro, het onderzoeks- en adviescentrum voor de landbouwsector, ervoor om ze te laten optrekken op het dak van de kistenloods van de REO Veiling in Roeselare. Een keuze die hen geen windeieren heeft gelegd. De unieke dakserre trekt sinds haar opening aandacht in binnen- en buitenland. Het is dan ook het grootste gebouw op een dak voor onderzoek naar stedelijke voedselproductie in Europa en voor het eerst zorgen gefacetteerde glazen gevels niet alleen voor een bijzondere uitstraling maar ook voor zonwering.

Het project

De vraag: een serre op het dak

Inagro had al enkele jaren nood aan een nieuwe onderzoeksserre en de REO Veiling had al van bij de bouw van haar kistenloods in 2015 plek voorzien voor een constructie op het dak. “Het leek ons een uitgelezen kans om onze onderzoeksserre niet simpelweg op de grond te bouwen, maar wel op een tot dan onderbenut dakoppervlak van een bestaand gebouw”, vertelt Mia Demeulemeester, directeur van Inagro.

Inagro ging op zoek naar een ontwerpteam via de Open Oproep-procedure van de Vlaams Bouwmeester. Agrotopia werd zo een van de Pilootprojecten Productief Landschap. Het team rond het Antwerpse META architectuurbureau en het Nederlandse van Bergen Kolpa Architecten kwam daarbij als winnaar uit de bus. “Met zijn passie voor voedselgerelateerde architectuur was dit project Jago van Bergen op het lijf geschreven. Bij META ontwerpen we dan weer graag publieke gebouwen en met mijn Roeselaarse roots was dit de ideale match”, vertelt Niklaas Deboutte van META architectuurbureau. “We hebben ons team versterkt met specialisten op het vlak van serrebouw en technieken: Wageningen UR Glastuinbouw, Tractebel Engineering en Smiemans.”

De oplossing: stadslandbouw op elf meter hoogte

De dakserre kreeg een prominente plaats in de stad, op 11 meter boven de grond. Op haar hoogste punt torent Agrotopia zelfs 23 meter boven het maaiveld uit. Binnenin bevinden zich de hoogtechnologische onderzoeksserres en een publiek gedeelte. “Voedsel hoort thuis in de stad. Het kan helpen om onze steden gezond en groen te maken”, stelt architect Jago van Bergen. “Daarom is het zo belangrijk om die kennis te delen in publieke gebouwen, die voedsel terug in het hart van de stad brengen.”

In Agrotopia kan het brede publiek kennismaken met stadslandbouw. Bezoekers treden het gebouw binnen langs een monumentale trap en komen terecht op het stadstuinbouwplein dat is ingericht als een klein kennisdorp, met geklimatiseerde vergaderzalen en werkplekken met uitzicht op het gewas.

De teelt, op meer dan 6.500 m² in totaal, gebeurt in de serres die zijn opgedeeld in twee hoofdblokken voor blad- en vruchtgewassen. Rond de serres is een educatieve looproute voorzien die het brede publiek toelaat om de teelt van nabij te ontdekken. Het gebouw met een totale vloeroppervlakte van meer dan 9.000 m² is opgedeeld in vier klimaatzones: twee verschillende klimaatzones voor de blad- en vruchtgewassen, een systeem van luchtbevochtiging voor de publieke ruimtes, en een klimaat op mensenmaat in de box-in-boxruimtes met werk- en vergaderfaciliteiten.

De locatie langs de stadsring van Roeselare bood kansen op velerlei vlakken. De serre brengt landbouw niet alleen terug naar de stad, ze gaat ook een circulaire symbiose aan met haar directe omgeving. “De restwarmte van de afvalverbrandingsoven Mirom en van de warmtekrachtkoppeling van de REO Veiling zal de serre verwarmen tijdens de wintermaanden. Ook het hemelwater wordt gerecupereerd voor de aanmaak van de voedingsoplossing voor de gewassen”, vertelt Mia Demeulemeester.

Agrotopia is een atypisch gebouw dat architectuur en landbouw verenigt. Dat vergde de nodige creativiteit van de ontwerpers. Niklaas Deboutte: “De uitdaging bestond erin om van een serre een publiek gebouw te maken. We zijn daarbij vertrokken van het archetype van de zogenaamde Venlo-serre. In plaats van er een constructie voor te zetten, hebben we de typologie van de serre verbijzonderd door het gebouw een expressieve kop en staart te geven door middel van gefacetteerde glazen gevels.”

Aan de staart – de ingangzijde – vormt de facetgevel verticale erkers die gerichte zonwering toelaten, waardoor het zicht behouden blijft en de gewassen toch worden afgeschermd van het zonlicht. Aan de kopzijde langs de ring zorgt de horizontale opbouw in facetten voor een daadwerkelijk transparant gebouw waar voorbijgangers ongeacht de zonnereflectie kunnen binnenkijken. De gewassen kunnen tegelijk optimaal genieten van het invallende daglicht. “Dankzij die architecturale verbijzonderingen past het standaard serregebouw zich aan de stad aan. En door zijn expressieve karakter vertelt het een verhaal over voedsel in de stad”, aldus Jago van Bergen.

De uitvoering: een proces van trial-and-error

Agrotopia is een pilootproject, waardoor de uitvoering een intens proces van trial-and-error was. “Het project is heel multidisciplinair ontstaan en ook tijdens de bouwfase waren alle disciplines, zowel op constructief, installatietechnisch als architecturaal gebied, nauw met elkaar verweven. Op de werf was het aan de verschillende aannemers om alle disciplines op een gecoördineerde manier samen te brengen. Daar komt nog bij dat de bouwpartners het niet gewend waren om samen te werken. Om alles nog complexer te maken, is de serre gerealiseerd op het dak van een gebouw dat in volle werking was tijdens het bouwproces. De realisatie is met vallen en opstaan gebeurd en heeft vooral meer tijd en middelen gekost dan voorzien”, vertelt Niklaas Deboutte.

Wat beter kon: dakconstructie voorzien bij de start

De les die de ontwerpers trekken uit dit project is dat het beter is om een dakconstructie tegelijk met het onderliggende gebouw te bouwen. Dat vereenvoudigt de uitvoering aanzienlijk. “Niettegenstaande er veel gecommuniceerd is tussen alle bouwpartners, kon er nog meer op ingezet zijn”, voegt Niklaas Deboutte nog een werkpunt toe. “Door de uiteenlopende insteken was de complexiteit enorm. Het is niet voor niets een pioniersproject. We hadden geen referenties om ons op te baseren, dus hebben we gaandeweg moeten ontdekken wat de beste manier was om de dakserre te realiseren.” 

De troeven

Het gebouw vormt een mooi voorbeeld van ruimtelijk rendement, aangezien het op een stuk restruimte in de stad kwam. Met een 12 meter hoge gevelserre voor verticale teelt wordt de beschikbare ruimte nu al zo goed als mogelijk benut, maar Inagro investeerde in Agrotopia ook in meerlagenteelt. Daarbij wordt de oppervlakte in een ruimte maximaal benut door niet enkel op de grond maar ook daarboven te telen. Voorlopig gebeurt die meerlagenteelt in een van de dertien beschikbare teeltzones – met een grondoppervlakte van 32 m², maar Inagro wil er nog meer in investeren.

In Agrotopia is ook sprake van gedeeld en meervoudig ruimtegebruik. Er vinden met teelt, onderzoek en geleide en educatieve bezoeken verschillende activiteiten plaats in dezelfde ruimte en Agrotopia kent met zijn werknemers en de bezoekers ook meerdere gebruikers.

Doordat Agrotopia in de winter verwarmd wordt met restwarmte van de afvalverbrandingsoven Mirom en van de warmtekrachtkoppeling van de REO Veiling, draagt het project ook bij aan meer energiezuinigheid. Omdat Agrotopia een voorbeeld is van gestapeld bouwen, is er ook een oppervlak minder waarlangs warmteverliezen optreden. Onder de vloer zit immers het geïsoleerde dak van de REO-veiling. Ook op die manier wordt de energievraag beperkt.

De constructie mag dan allesbehalve vanzelfsprekend zijn geweest, het resultaat is het meer dan waard. Daar zijn alle bouwpartners het over eens. Jago van Bergen: “Agrotopia is uniek in zijn soort: het is een dakserre op elf meter hoogte, middenin de stad, publiek toegankelijk én op circulaire principes gestoeld. Het brengt architectuur en landbouw – twee totaal gescheiden werelden – op een bijzondere manier samen. Het verwondert mij niet dat het project internationaal interesse wekt. Lokale voedselproductie staat hoog op de agenda ten gevolge van de coronacrisis en de klimaatverandering. Het is fantastisch om te zien hoe de nieuwe generatie tuinbouwers hier wordt klaargestoomd voor de toekomst. Voor ons als ontwerpers is het fijn dat het gebouw ook architectonische waardering krijgt. Het is als het ware een machine die tot architectuur verheven is.”

Ook voor Inagro doet het gebouw precies waarvoor het bedoeld was. “Onze ambitie was om van Agrotopia de stuwende kracht van de tuinbouw van de toekomst te maken en dat lijkt het te gaan waarmaken. We bereiken niet alleen de tuinbouwers, maar ook scholen en andere industrieën en bedrijven. We pakken er graag mee uit als een plek waar je ‘in the box, out of the box’ kan denken in een innovatieve omgeving. Mensen associëren een serre vaak met een visueel storend element. Op het platteland staat de ruimte voor glastuinbouw daardoor onder druk. Met Agrotopia tonen we aan hoe we serres kunnen integreren in de stad, zelfs als visuele meerwaarde”, aldus Mia Demeulemeester.

Efficiënter benutten van dakoppervlak

Het benutten van dakoppervlakken van industriegebouwen biedt perspectieven om ruimtelijk efficiënter te gaan bouwen. Toch zijn er een aantal zaken waarmee rekening moet gehouden worden. “Een dakvlak benutten is niet vanzelfsprekend”, zegt Niklaas Deboutte. “Allereerst moet de onderliggende constructie het kunnen dragen. Bij Agrotopia hadden wij het grote voordeel dat het dak van de REO Veiling al op een constructie voorzien was. En dan nog zijn er op het vlak van stabiliteit wel wat uitdagingen geweest. Het was onze ambitie om zoveel mogelijk van het programma op het dak te realiseren, maar het is een constante evaluatie geweest van wat het dak al dan niet kon dragen. Er is ook de impact op omwonenden, maar precies daarom is een dakconstructie makkelijker te realiseren in industriegebieden.”

De gouden tip: als zich een kans voordoet om gebouw en dakconstructie in één beweging te bouwen, doe het dan ook. “We zien veel potentieel in dakserres voor lokale voedselproductie, al moet een serre een zekere schaal hebben om rendabel te zijn. Partnerschappen aangaan bij de ontwikkeling van nieuwe industriegebieden kan een grote stap vooruit betekenen.” 

Technische fiche

Datum van oplevering: eind 2021
Ligging: Oostnieuwkerksesteenweg 130, 8800 Roeselare
Opdrachtgever: Inagro en REO
Architectuur: META architectuurbureau en van Bergen Kolpa Architecten
Studiebureaus: Wageningen UR Glastuinbouw (teelttechniek), Tractebel Engineering (stabiliteit en technieken) en Smiemans (serrebouw).
Aannemer: Persyn nv en Deforche Construct nv.

Dit artikel kadert in een reeks met inspiratieprojecten rond ruimtelijk rendement in samenwerking met Departement Omgeving. In deze reeks tonen Architectura en NAV hoe de 10 kernkwaliteiten uit de strategische visie Beleidsplan Ruimte Vlaanderen (2018) in de praktijk worden gebracht.