Steen & Been: Passages

Jaren geleden kom ik in Portbou, het eerste Catalaanse stadje over de Franse grens, naast het kerkhof aldaar, al wandelend een manshoge Cortenstaalkoker tegen, die zich door een klif boort. Binnenin loopt een steile trap naar de Middellandse Zee, die achter een glazen wand laag en onstuimig blijft. Het blijkt een ontwerp te zijn van Dani Karavan: ‘Passages – Hommage aan Walter Benjamin’.

Ik ben zwaar fan van Walter Benjamin (1892-1940), steevast ‘een Joods-Duitse marxistische cultuurfilosoof’ genoemd. Hij moet leven van dertien intellectuele stielen en ongelukken, ondanks zijn vele reizen en zijn vriendschap met filosoof Theodor Adorno en theaterauteur Bertold Brecht. In 1927 komt Benjamin voor het eerst in Parijs en start passioneel met ‘Der Passagen-Werk’, zijn chef d’oeuvre: een breed onderzoek naar de wortels van het toenmalige Parijs aan de hand van de passages, de al dan niet overdekte binnenstraten uit vooral de negentiende eeuw, die ten tijde van Benjamin in een treurige staat verkeren. Hij vestigt zich definitief in Parijs in 1933, op de vlucht voor de antisemitische nazi’s.

Geldzorgen verdwijnen wanneer Benjamin dankzij Adorno in 1934 een onderzoeksbeurs van het Frankfürter Institut für Sozialforschung krijgt. Hij kan in Parijs verder ploegen aan zijn levenswerk. Gebeten door die passages weigert hij de stad te verlaten ondanks de groeiende Duitse oorlogsdreiging en lokale Jodenhaat. In 1938 mislukt zijn poging om de Franse nationaliteit of een visum voor de Verenigde Staten te krijgen. Erger nog, hij wordt na de Duitse inval in Polen, op 1 september 1939, geïnterneerd, nota bene als gevaarlijke Duitser, in een kamp bij Nevers. Franse vrienden krijgen hem twee maanden later vrij. Terug in de lichtstad heeft hij de boodschap goed begrepen. Hij wacht tot juli 1940, net voor de val van Parijs, om te vertrekken naar Lourdes. Hij kan nog net het onvoltooide manuscript van ‘Der Passagen-Werk’ aann de veilige Bibliothèque Nationale geven. In augustus 1940 krijgt hij eindelijk dat inreisvisum voor de Verenigde Staten maar niet het noodzakelijke uitreisvisum voor Frankrijk. Hij beslist te vluchten, via Spanje naar het ‘neutrale’ Portugal. Op 26 september probeert hij met gelijkgezinden Frankrijk te verlaten over een pas in de Pyreneeën. Aan de grens worden ze gevat door de Spaanse douane en naar Portbou gebracht om ‘s anderendaags uitgeleverd te worden aan de Franse autoriteiten, dus aan de collaborerende regering Pétain. Benjamin vreest een verbanning naar een fataal concentratiekamp in Duitsland. In paniek pleegt hij tijdens de nacht van 26 op 27 september 1940 zelfmoord met een overdosis morfine, die hij altijd op zak heeft ‘en cas de’ … De politie, onder de indruk van deze wanhoopsdaad, laat de rest van de vluchtelingen vrij in Spanje.

‘Passages – Hommage aan Walter Benjamin’ van Dani Karavan in Portbou. Cortenstaalhard.