Stefaan Vandist bundelt 33 inspirerende toekomstscenario's voor duurzame ondernemers in nieuw boek

Pretopia gidst je langs 33 innovatiepaden die geplaveid zijn met bestaande en schaalbare oplossingen die dringend op zoek zijn naar ondernemers. Tijdens de reis worden ook 9 methodische sleutels aangeleverd om je eigen Pretopie te creëren. Een wat? Een Pretopie is en periode en een plek waar je grip krijgt op de toekomst om er daarna zelf constructief aan bij te dragen.
 

Over Stefaan Vandist

Stefaan Vandist werkte de eerste tien jaar van zijn carrière als merkstrateeg bij het internationaal gelauwerde reclamebureau Duval Guillaume. In de tien jaren die daarop volgden, vond hij zijn weg naar trend-, toekomstverkenningen en naar innovatiestrategieën met betrekking tot duurzaamheidsvraagstukken. Als managing partner van switchrs verzorgt hij lezingen en masterclasses en modereert hij processen die organisaties begeleiden van een lineaire naar een circulaire economie. Zo helpt hij organisaties en bedrijven om toekomstbestendig te worden.


Voorpublicatie uit Pretopia: Levende laboratoria. Van systeemefficiëntie naar collectieve verbeeldingskracht

Hoewel high-tech gedoodverfd partner in crime lijkt om systeemefficiëntie en sociale continuïteit in steden te garan-deren, wordt het genadeloos afgestraft wanneer er maar enig vermoeden is dat high-tech de mens over het hoofd dreigt te zien. Smart city-toepassingen moeten weer aan de leiband en technologie die mensen verbindt in het dromen, denken en werken aan een menselijke stad komt voor het voetlicht.

Stedelijke veranderingen zijn altijd een afspiegeling geweest van maatschappelijke veranderingen. Hoe we samenleven, wonen, werken, ontmoeten en ons verplaatsen heeft altijd de structuur van het stedelijk weefsel bepaald. Tegelijkertijd zijn steden bijna heel de wereldgeschiedenis de voedingsbodem van innovatie geweest. Hoe meer mensen bij elkaar zijn, hoe meer interactie en conflict per oppervlak, hoe meer botsingen, versmelting en creatie van ideeën, aldus professor Coen Tuelings van Utrecht University. Google Docs bestaat al sinds 2006 en Skype sinds 2003. De productiviteitsboost waar we al bijna twintig jaar op zitten te wachten, is misschien net door corona aan de voordeur afgeleverd. Nieuwe werkgewoonten en een verhoogde aandacht voor gezondheid en welzijn maken grote kans om de bepalende factoren te worden bij stadsontwikkeling, aldus Damiano Cerrone en Johh Hadaway van respectievelijk denktank Demos Helsinki en het urbanistencollectief SPIN Unit. Alleen is het nog maar de vraag of technologie daarbij de dominante, drijvende kracht van verandering zal zijn. Die vraag is een vraag van 820 miljard dollar. Zo groot wordt immers volgens onderzoeksbureau MarketsandMarkets de markt voor smart city-toepassingen in 2025 ingeschat. In 2019 stelde McKinsey dat de bouwsector de minst gedigitaliseerde sector is na de jacht. Geen wonder dat techgiganten zoals Google zich met hun financiële reserves en het beste van machine learning, kunstmatige intelligentie en big data maar al te graag gooien op de markt van stadsontwikkeling.

In We, Myself & A.I. (2018) kwamen Herman Konings en ikzelf al tot de conclusie dat smart cities niet slimmer worden door er alleen maar meer technologie aan toe te voegen. Een stad is slim wanneer mensen er een zinvol, duurzaam, analoog en kwalitatief leven kunnen leiden. Sidewalk Labs, de dochterorganisatie van Google, trok inmiddels de stekker uit het not-so-smart city-project Quayside Toronto. Reden: hoewel Quayside ’s werelds meest futuristische stad had moeten worden, torpedeerden burgers het idee dat duizenden sensoren en camera’s hun handel en wandel zouden traceren om daarmee stedelijke planning en operaties aan te sturen. De beleidsvisie die in de plaats kwam, focust op duurzaamheid, leefbaarheid en betaalbaarheid. De jaarlijkse inzet van smart city-projecten neemt snel af en Europa bereikte haar hoogtepunt al voor de pandemie. Cisco Systems ziet minder kansen in smart city-projecten omdat zeker sinds corona de focus van steden en gemeenten ligt op welzijn. Ook Sidewalks Labs erkent dat alleen enkele Scandinavische steden erin zijn geslaagd om maatschappelijk relevante oplossingen te realiseren met smart city-toepassingen.

Smart cities hebben ons heel wat informatie en inzichten gebracht die dienstverlening en maatschappelijke continuïteit bevorderen, maar de focus was daarbij vaak te veel gericht op systeemefficiëntie. De uitdaging bestaat er vandaag uit de lens te verplaatsen van systeemgerichte KPI’s (Key Performance Indicators) naar mens-gerichte KPI’s. In plaats van technologie inschakelen om te monitoren hoe de stad presteert, gaan we meer technologie inschakelen om te verbinden tijdens het dromen, denken en werken aan de ideale urbane habitat. Vandaag heerst het gevoel dat smart cities niet de oplossing zijn om ongelijkheid, isolement, ruimtelijke rechtvaardigheid en leefbaarheid aan te pakken. Wat in de plaats komt zijn systemen van collectieve verbeeldingskracht en verbinding.

"Het is moeilijk om met technologie alleen een stad op te waarderen tot omgeving voor de eenentwintigste eeuw." – Dan Donctoroff, ceo Sidewalk Labs

BRAINPORT SMART DISTRICT HELMOND | TECHNOLOGIE OM TE VERBINDEN

Een vroeg voorbeeld van een alternatieve smart city is slimme woon- en werkwijk BSD (Brainport Smart District). De omgeving is ontworpen in samenhang met vervoers-, energie-, gezondheids- en circulaire bouwtechnologieën, maar bewoners spelen ook zeer expliciet een belangrijke rol in de vormgeving van hun eigen leefomgeving. In Brainport zullen bewoners hun eigen voedsel telen, water recyclen, energie opwekken en auto’s delen. Een matrijs van digitale technologie verbindt de bewoners met elkaar en moedigt participatie en een gezonde levensstijl aan. Privacy wordt daarbij als cruciaal beschouwd. Daarom blijven bewoners eigenaars en regisseurs van hun eigen data. Dit geheel vormt een interessant proeflaboratorium voor zowel technologen van TU Eindhoven als gedragswetenschappers van de Universiteit Tilburg. Voor beide groepen is dit een proeftuin om nieuwe inzichten en oplossingen te ontwik- kelen voor een toekomstbestendig Nederland.
 

"Technologie moet de stad dienen in plaats van omgekeerd" - Ludo Campbell-Reid, stadsplanner en urbanist

THE KNOWLEDGE MILE DISTRICT | UITDAGING NA UITDAGING OM DE STAD TE UPGRADEN

In 2017 liep ik een nooit verdwenen innovatiecrush op toen ik voor het eerst The Knowledge Mile in Amsterdam bezocht. Dit innovatieve stadslaboratorium ontstond aan de ietwat sombere Wibautstraat nadat enkele knappe koppen tot de constatering kwamen dat – ondanks haar grijze imago – dit misschien wel de intelligentste straat van Nederland kon zijn. De twee kilometer lange toegangsweg was van oudsher immers de thuishaven van krantenredacties, consultancybedrijven, universiteitscampussen, de kunstacademie en enkele hogescholen. Wanneer de 60.000 studenten en professoren door een innovatieagentschap zouden gekoppeld worden aan het bedrijfsleven, de media en de bewoners van Amsterdam, zou je plotsklaps een levend laboratorium en innovatiedistrict krijgen met een schaal om U tegen te zeggen.

Nadat The Knowledge Mile boven het doopvont werd gehouden, mochten burgers, bedrijven of academici deze breinmijl uitdagen met grootstedelijke opgaven. Die dynamiek is er nog steeds. The Knowledge Mile brengt bij iedere opgave bewoners, studenten en bedrijven bij elkaar in zogenoemde meetups, georganiseerd in de lobby’s van de vele co-working hotels die aan The Knowledge Mile gevestigd zijn. Het resultaat is een lopende band aan action research en ongegeneerd experimenteergedrag. Groene ontmoetingsdaken, het plasticvrij maken van stadsdelen, bier brouwen met regenwater ter promotie van klimaatadaptatie, verbindingswegen opwaarderen tot park, maakateliers uitbaten voor kwetsbare jongeren ... Studenten komen uit hun donkere leslokalen en bevrijden zich van hun beeldschermen om hun scripties te voeden met live onderzoek dat in de nabijheid is opgezet. Een steeds langer wordende lijst van financieel steunende bedrijven kijkt met veel belangstelling mee over de schouders van dit grotesk georkestreerde en grootstedelijk onderzoekslaboratorium.

Inmiddels spreken we van The Knowledge Mile Innovation District, een goed geregisseerde investeringszone voor bedrijven die samen met studenten en academici werk willen maken van een lerende, innovatieve – en dus slimme – stad.
 

CIRCL | DE AMBASSADE VAN DE CIRCULAIRE ECONOMIE

Op de Amsterdamse Zuid-as, de financiële wijk van Nederland, werd in 2017 CIRCL neergepoot. Het houten paviljoen functioneert als ambassade van de circulaire economie. Het gebouw is een constructie in kruislaaghout en heeft een groene daktuin. Verder is het in vele opzichten één groot experiment rond nieuwe, circulaire partnerships en verdienmodellen. Zo bestaat de dakisolatie uit 16.000 gerecyclede jeansbroeken die zijn ingezameld door het personeel. De lift blijft eigendom van de leverancier en de keuken en de barzijn een levend laboratorium dat aan de slag gaat met fermentatietechnieken, ter plekke en lokaal geproduceerde producten en lekkernijen van Nederlandse food startups. Maar het belangrijkste is wat er op het affiche staat. De 150 medewerkers van de sustainable finance desk van initiatiefnemer ABN AMRO Bank ontwikkelen financiële producten om circulair ondernemerschap mogelijk te maken, en een team van zes programmatoren vult het jaar rond een affiche met initiatieven om ondernemers te inspireren en op te leiden. Als bank is ABN AMRO er zich van bewust dat het geld van vandaag de wereld van morgen bepaalt en dat inspiratie tot handelen leidt. Zo wil ABN AMRO het Nederlandse bedrijfsleven meenemen in de transitie van grijze naar groene economie. 30.000 geregelde gasten in de uitdeinende community van ondernemers worden geregeld bevraagd om de vinger aan de pols te houden met betrekking tot de reële drempels rond circulair ondernemen, aldus hoofdprogrammator Bart den Otter. Zo houdt CIRCL de inhoud van de events, podcasts en opleidingen actueel, scherp en oplossingsgericht.
 

GEBIEDONLINE | DIGITALE BUURTPLATFORMEN MET BURGERS ALS EIGENAAR

Practice first, theorize later.

Dat is het innovatieadvies van de econoom Kate Raworth dat graag ter harte wordt genomen door onderzoeker en ontwerper Ruurd Priester. Ruurd Priester ging in 2018 aan de Knowledge Mile van start met zijn geesteskind Gebiedonline. Gebiedonline is een coöperatie van digitale buurten die een elektronische gereedschapskist ter beschikking stelt die burgers overal in Nederland de mogelijkheid biedt om samen hun wijken en buurten te verbeteren. Alles begon met HalloIJburg. Deze digitale wijk van de gelijknamige buurt in Amsterdam-Oost telt op het moment van dit schrijven 7000 actieve gebruikers en wordt beschouwd als internationaal postervoorbeeld in de wereld van online burgerparticipatie. De gereedschapskist werd in interactie met gebruikers ontwikkeld, uitgebreid en verfijnd. Gouda Bruist, Duurzaam 033, Amersfoort Zuid, Indebuurt030, Noordoost Utrecht of Zaandam-Zuid: het aantal digitale buurten blijft groeien en steeds meer gemeenten maken er ook gebruik van om in dialoog met burgers hun jaarlijkse gebiedsplan op te maken. Voor Ruurd Priester is eigenaarschap het absolute sleutelbegrip. Soms is er helemaal niets en dan zie je burgers zichzelf vaak op Facebook organiseren. Wanneer een overheid zelf een platform ontwerpt, voelt het altijd als ‘iets van de gemeente’ en mist het eigenaarschap. Gebiedonline koos doelbewust voor de coöperatieve middenweg, en dat werkt. Bijna alles – van contributie tot functionaliteiten en investeringen – wordt samen beslist.
 

DOUGHNUT ECONOMICS ACTION LAB | DUURZAAMHEIDSPORTRET UIT DATA EN AI

Bij het Doughnut Economics Action Lab is iedereen welkom om – geïnspireerd door het boek Doughnut Economy van Kate Raworth (zie pagina ...) – een donutportret te laten maken. Dankzij invoer van een reeks datasets rond duurzaamheidsprestaties schetst kunstmatige intelligentie een donut die weergeeft hoe je organisatie, regio of gemeente ten aanzien van de donut ecologisch en sociaal presteert. Je krijgt een eenduidig zicht op je ‘as is’- en ‘to be’-situatie, en je krijgt de ingrediënten aangereikt om je theory of change waar te maken. Het Doughnut Economics Action Lab opende haar virtuele deuren in september 2020. Op dat moment stonden al 400 organisaties, regio’s en natiestaten in de rij om zich te laten portretteren.

Ruurd Priester is een van de medeontwerpers van het Action Lab. Hij is zeer genereus met zijn inzichten wanneer het gaat over het ontwerp van online communities. Zijn persoonlijke strategische visie en vuistregels zijn de volgende:

1. Vandaag de dag voelen heel wat mensen een soort maatschappelijke noodsituatie. Bij veel mensen bestaat een natuurlijke drang naar verbinding met overtuigende oplossingen. Die gemeenschappen moet je opzoeken. Doughtnut Economy is zo’n oplossing.
2. Een transitie komt voort uit mensen. Richt je niet op een zuil, sector of idee, maar richt je met een solide pakket ondersteuning op de professionals en culturele creatieven die vaak al in hun vrije uren intrinsiek gemotiveerd bezig zijn met verandering.
3. Een community ga je dus niet bouwen. Een community ga je helpen. Ontwikkel relevante instrumenten om bestaande communities sterker en doeltreffender te maken en zich te verenigen.

De strategie van het Doughnut Economics Action Lab is precies rond die inzichten ontwikkeld. Communities die je online kunt terugvinden onder namen zoals Biomimicry 3.8, C40 Cities, Circle Economy en Thriving Cities krijgen het Action Lab op een zilveren schaaltje gepresenteerd.
 

YOUR FUTURE LONDON | DE STAD ALS EQUILIBRIUM

Het Londense stadslaboratorium Centre of London opende met Your Future London een platform om zoveel mogelijk stedelingen te betrekken bij een visievorming hoe Londen de komende dertig jaar zou moeten evolueren en welke beleidsprioriteiten daar zouden moeten primeren. Het platform bestaat uit:

1 Een quiz die Londenaars helpt prioriteren wat ze graag willen zien gebeuren.

2 Een eerlijk overzicht over wat goed en minder goed gaat in Londen op basis van cijfers.

3 Vijf toekomstscenario’s die een schets tonen van Londen in 2050 op basis van verschillende maatstaven.

De vijf toekomstscenario’s verwelkomen je: (1) in een 15-minute Londen; (2) in de onafhankelijke stadstaat Londepencence; (3) in het financiële wereldimperium London Megacapital (4) in Levelled Up London (dat vooral gelijke kansen vooropstelt); (5) in Safety First London (dat volksgezondheid, veiligheid en veerkracht prioriteert). Your Future London slaagt er op een laagdrempelige manier in te laten zien dat de toekomst van een stad bestaat uit een balans aan kwaliteiten en de verzoening van vaak tegengestelde visies en krachten.
 

UNTITLED FESTIVAL | CITY IMAGINEERING

Een brede alliantie van Europese kunst- en cultuurorganisaties, creatieve studio’s, architecturale stadslaboratoria en academische denktanks treffen elkaar één keer per jaar in iets wat geen congres, seminar, beurs, laat staan een webinar, genoemd mag worden. Untitled is een festival en een hoogtepunt rond vijf doorlopende denkoefeningen over thema’s zoals de dichotomie tussen mens en natuur, de ontologie van politieke waarden, urbane verbeeldingskracht, heterodoxe instituties en nieuwe modellen voor economie en beleid. Deelnemen aan het festival kan telkens op drie manieren. Je benadert een thema met een narratieve werkgroep die op zoek gaat naar de nieuwe, grote verhalen die ons verbinden, met een werkgroep die gedurfde maatschappelijke experimenten op touw zet of met een werkgroep die ongewoon en artistiek engagement bedenkt.

TREE COMPANY | BUILD IT

Om mensen mee te laten denken over de publieke ruimte, ontwikkelde het Belgische innovatiebureau voor online democratie Tree company een plat form waarbij burgers onmiddellijk de impact zien van hun keuzes. Daarmee gaan ze een stap verder dan burgers bevragen over wat ze willen. Willen ze meer parkeerruimte voor de deur? Of kiezen ze voor meer groen? Door virtual reality kun je er als burger ook middenin gaan staan. Zowel burgers in Leuven en Zaventem, maar ook leerlingen gingen er al mee aan de slag om nieuwe evenwichten te zoeken tussen mobiliteit en publieke ruimte en om het effect van hun keuzes te ervaren.
 

LOVE TOMORROW | DE FESTIVALWEIDE ALS MENSELIJKE PROEFTUIN

Love Tomorrow is het zeskoppige collectief dat onder leiding van frontman Joris Beckers niet alleen creatieve concepten bedenkt om het dancefestival Tomorrowland duurzamer te maken, maar om vooral daarna die concepten hun weg te laten vinden naar de buitenwereld. Daarbij kiezen ze resoluut voor de sweetspot-benadering: interventies moeten zowel een schaalbare ecologische impact hebben als een positieve bijdrage leveren aan de totaalbeleving. Tomorrowland is daarbij de uitgelezen mensentuin om oplossingen rond afvalreductie, recycling en de daarbij horende systemen, ontwerpen én communicatie te testen. De vele initiatieven zoals het slimme waternetwerk Waterville, het pop-up recyclingsysteem Route 360 dat PET- flessen en aluminium ter plaatse verwerkt en Camp2Camp dat achtergelaten kampeermateriaal een nieuw leven schenkt, zijn stuk voor stuk in interactie met festivalgangers ontwikkeld en geoptimaliseerd. Het is de uitgesproken ambitie van Love Tomorrow om de oplossingen ook leven in te blazen buiten de festivalweide.
 

INTERSTELLAR LAB | BUITENAARDSE NEDERZETTINGEN TESTEN OP TOERISTEN

Een opwindend toekomstbeeld is dat van een multiplanetaire beschaving. Veel wetenschappers en ingenieurs zouden er een zoetgekoesterde meisjes- en jongensdroom aan beleven om de leef-, werk- en nutsinfrastructuur te ontwerpen om leven op Mars mogelijk te maken. Maar wat te denken van zorg, ontspanning, onderwijs, democratie, conflictbemiddeling, handhaving? Nemen we onze leefregels en -gewoonten van onze aarde mee? Of heroverwegen we ze fundamenteel om op Mars een nieuwe start te maken? Fans van de onvolprezen National Geographic-serie Mars op Netflix zullen ervan doordrongen zijn dat de uitdagingen niet slechts technologisch zijn, maar vooral ook psychologisch, sociaal, politiek, juridisch en ethisch.
 

"En waar halen we als mens de pretentie vandaan dat we ons kunnen handhaven op een andere planeet, als we niet eens in staat zijn het leven hier op aarde te beschermen?"

‘Daarmee kun je de onrust samenvatten in mijn hoofd van waaruit Interstellar Lab is ontstaan’, licht Barbara Belvisi toe tijdens een webinar vanuit Station F, de grootste start-up enclave in Europa, gelegen in het 13^de arrondissement van Parijs. De Franse millennial en techonderneemster is niet zozeer geïnteresseerd in de bus die we zullen nemen naar Mars, maar wel in het dorp en de omstandigheden waarin we op Mars zullen leven. Om buitenaards leven te garanderen is een nieuw soort architectuur nodig die mens, natuur en technologie in harmonie bij elkaar brengt. Eind 2019 kondigde Barbara Belvisi de bouw aan van de eerste EBIOS (Experimental Bio-Regenerative Station) in nauwe samenwerking met NASA. EBIOS is de eerste experimentele nederzetting. Zelfvoorzienend, energieonafhankelijk en klaar voor buitenaardse inhuldiging. Het hermetisch gesloten en 70.000 m² grote ruimtedorp voor 105 mensen zal feestelijk geopend worden rond nieuwjaar 2022 in de Mojave-woestijn in Zuid-Californië. De komende tien jaar moeten er nog een tiental bijkomen, niet alleen in Californië maar ook in Saoedi-Arabië, de Tabernas-woestijn in Spanje en – waarom niet – op Mars. De architectuur en nutsvoorzieningen zijn het resultaat van biomimicry: ontwerp en engineering, geïnspireerd door de natuur. Het grondplan doet denken aan een orchidee en iedere bloem biedt huisvesting voor 35 bewoners rondom een biodome dat de meest vitale functie herbergt: een artificieel moeras dat zorgt voor waterhuishouding, voedselproductie en luchtverversing. Naast het technologisch hoogstandje doet het Interstellar Lab ook onderzoek naar de humane aspecten van buitenaardse nederzettingen.

EBIOS zal vanaf een vroeg stadium de deuren openen voor toeristen. Niet alleen om extra inkomsten te genereren – een weekje vakantie in de biodome zal tussen de 3000 en de 6000 euro kosten – maar vooral ook om onderzoek te doen naar de psychologische en sociale aspecten van een leven dat je helemaal weg van de wereld leidt.