TERUGBLIK 2023. Sloophamer draait overuren

Voor deze terugblik spoelen we eerst wat verder terug, naar de zomer van 2022. Het Oostendse stadsbestuur keurt de sloopvergunning goed voor het voormalig stedelijk zwembad. Enkele maanden eerder had het bestuur al bekend gemaakt dat ze het brutalistische zwembad - in 1976 ontworpen door architecten Paul Felix en Jan Tanghe - willen afbreken om plaats te maken voor een open groene ruimte die volgens de stad de erfgoedwaarde van de Koninklijke Gaanderijen en Thermae Palace zou versterken. De plannen stuitten op fel protest uit de architectuurwereld. Maar met de goedkeuring van de sloopvergunning lijkt de hoop op het behoud van het brutalistische zwembad vervlogen.

Einde verhaal

Diezelfde zomer maakt de NMBS bekend dat het station van Kortrijk zal worden gesloopt. Het gebouw, dat dateert van 1956, is één van de laatste wederopbouwstations die (nog) niet zijn gesloopt, en volgens de Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie “ongetwijfeld het meest indrukwekkende.” De NMBS wil het bestaande station vervangen door een ondergrondse balie, plannen waarover In Kortrijk heel wat commotie ontstaat. En wordt een beschermingsvoorstel opgemaakt en een petitie opgestart om de geplande sloop aan te vechten.

Beide vervolgverhalen krijgen er dit jaar een paar hoofdstukken bij. In Oostende is het ondertussen einde verhaal. In april zien Erfgoedvereniging Dement en architectuurvereniging Archipel  zich genoodzaakt hun strijd voor het behoud van het zwembadcomplex in Oostende te staken. Ondanks negatieve adviezen, sterke argumenten en zelfs inhoudelijke steun van de minister van Onroerend Erfgoed heeft de Bestendige Deputatie de sloopvergunning bevestigd. Dement en Archipel stellen vast dat de vele argumenten zelfs niet hebben geleid tot een open dialoog en zien af van een langdurige en dure beroepsprocedure. Een half jaar later laat het Oostendse stadsbestuur in een droog persbericht weten dat de sloop van het oud zwembad zal starten op 6 november.

7 Most Endangered

Het station van Kortrijk daarentegen staat er nog steeds, maar de vraag is voor hoelang. In het begin van dit jaar houdt ex-VRT-journalist en fervent treingebruiker Lucas Vanclooster een warm pleidooi om het stationsgebouw te redden. Kort daarna plaatst Europa Nostra, de pan-Europese federatie die zich inzet voor het behoud van cultureel erfgoed, het station van Kortrijk op de lijst van de zeven belangrijkste bedreigde erfgoedsites in Europa. De Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie, die de nominatie voor het “The 7 Most Endangered”-programma had ingediend, hoopt dat deze erkenning een belangrijke discussie zal doen ontstaan, en dat het de NMBS en Infrabel met andere ogen naar het bestaande station zal doen kijken.

Maar VVIA en andere hoop koesterende sympathisanten komen bedrogen uit: de dag nadat minister van Erfgoed Matthias Diependaele (N-VA) bekendmaakt dat het stationsgebouw niet als monument zal worden beschermd, presenteert de NMBS de plannen voor een nieuwbouw. In het ontwerp komt de nieuwe stationshal onder de sporen en fungeert het als een verbinding voor voetgangers en fietsers. Boven de vernieuwde perrons komt er een 17 meter hoge centrale overkapping. Onze huiscolumnist Filip Canfyn, een verstokte treinreiziger, gelooft zijn eigen ogen niet wanneer hij de nieuwe NMBS-plannen voor het station van Kortrijk ziet. “Het zal toch weer niet waar zijn? Opnieuw die megalomanie, die voor de zoveelste keer zal ontsporen. Wie vraagt hierom? En leren die treinlui dan nooit van hun eigen fouten?”, schrijft hij in zijn wekelijkse column Steen & Been.

Verontwaardiging

De Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie blijft zich desalniettemin inzetten voor het behoud van het gebouw. Na de opstart van het openbaar onderzoek over de sloop probeert de organisatie zo veel mogelijk mensen aan te zetten om voor 15 september een bezwaarschrift in te dienen bij de stad. VVIA maakt zich sterk dat het nadien ook de procedure tot het einde zal voeren en alle rechtsmiddelen zal uitputten. Om aan te tonen wat kon en kan, organiseert de Kortrijkse werkgroep ‘Red ons Station’ bovendien een ideeënwedstrijd voor studenten architectuur en jonge architecten. Inzenden kan tot 8 maart 2024.

Niet alleen publieke gebouwen uit de naoorlogse periode belanden dit jaar onder de sloophamer (of worden ermee bedreigd). In Zemst en Hofstade, amper een paar kilometer van elkaar, gaan ondanks luid protest twee modernistische woningen tegen de vlakte: Villa Indegracht van Lucien Engels en Woning Vaeck van Roger De Winter. Dat het gaat om twee unieke erfgoedparels is de voornaamste verklaring voor de publieke verontwaardiging. Een tweede reden is dat de keuze voor sloop – om welke reden dan ook – steeds meer lijkt in te gaan tegen de tijdsgeest.

Daad van geweld

Het Festival van de architectuur 2023, dat na drie succesvolle edities in Antwerpen, Gent en Oostende in september terugkeert naar zijn thuisstad Antwerpen, beschouwt de beperkingen van een dichtbebouwd landschap – in tegenstelling tot sommige slooplustige lokale besturen – als een uitdaging en bekijkt de omgeving met een nieuwe blik. Met ‘Een speelveld’ als thema nodigt het Vlaams Architectuurinstituut (VAi) iedereen uit om te gaan met wat er al is. De laatste jaren, zo stelt het VAi vast, kiezen architecten en opdrachtgevers er steeds vaker voor om de geschiedenis van een gebouw niet langer uit te wissen, maar mee te nemen in het concept, wat leidt tot verrassende ontwerpen.

Het internationale colloquium 'As Found', georganiseerd door het VAi en UHasselt, wil ontwerpers, onderzoekers en studenten samenbrengen om te discussiëren over experimentele concepten en praktijken om in te grijpen in de bestaande gebouwde omgeving en erfgoed. Het colloquium is nauw verbonden met de tentoonstelling 'Gevonden Architectuur', die de nieuwe verhouding tussen hedendaags ontwerp en erfgoed op scherp zet.

Op 5 september wordt het Festival van de Architectuur afgetrapt met een lezing door niemand minder dan de Franse architect Anne Lacaton. Het werk van haar architectenbureau Lacaton & Vassal illustreert als geen ander de experimentele omgang met bestaande gebouwen. Altijd verkiezen ze renovatie boven vernietiging om bestaande gebouwen een tweede leven te geven. “Want slopen”, zegt Anne Lacaton, “is een beslissing ingegeven door gemakzucht en kortetermijndenken. Het is een verspilling van veel zaken: energie, materiaal, geschiedenis... Bovendien heeft het een zeer negatieve sociale impact. Voor ons is het een daad van geweld.”