Thomas Rau: “We hebben nood aan een mexit, een mental exit”

Rau levert al jaren een grote bijdrage aan de internationale discussie over duurzaamheid, het gebruik van hernieuwbare energiebronnen in de architectuur en hoe te handelen in het licht van de huidige grondstoffenschaarste. Met zijn architectenbureau RAU heeft hij diverse innovaties en nieuwe standaarden opgezet op het gebied van CO₂-neutraal en energiepositief bouwen en circulaire architectuur. In Zeist nam hij na de rondleiding voor stakeholders en al wie meer te weten wil komen over circulair bouwen, uitgebreid de tijd om te antwoorden op onze vragen.

We begrepen uit de lezing die u gaf dat u niet wenst te spreken over het nieuwe kantoor als een circulair gebouw. Kunt u dat eens uitleggen?

"Ik spreek altijd liever over een gebouw met circulair potentieel. Het hangt uiteindelijk immers van de mens af of het een circulair gebouw is. Als je er na een aantal jaar met de sloopkogel door gaat of het gebouw in de fik steekt, is de circulariteit weg. Je moet de circulariteit dus wel nog activeren."

Waarin verschilt dit ‘gebouw met circulair potentieel’ dan juist van een doorsnee gebouw?

"Dit gebouw is ontworpen als een depot van materialen. Het kan volledig uit elkaar worden gehaald en de materialen zullen daarbij niet onderhevig zijn aan waardeverlies. Daarnaast zijn alle functies die het gebouw heeft, opgevat als tijdelijke functies. Binnenmuren kunnen worden verschoven zodat de configuratie eindeloos kan worden aangepast. En als op een bepaald moment toch niemand nog iets wil doen met het gebouw, breken we het gewoon af, als een kermistent, als het ware. Vervolgens kunnen we elk stukje elders hergebruiken."
 

Als ooit niemand het gebouw nog nodig heeft, breken we het gewoon af. Als een kermistent, als het ware

Circulair bouwen zal volgens u ook leiden tot nieuwe businessmodellen.

"Kijk, de huidige businessmodellen gaan altijd ten koste van iets of iemand. Daarnaast worden in die modellen macht en verantwoordelijkheid meestal van elkaar gescheiden. De producent heeft de ‘macht’ producten te maken maar is op geen enkele manier verantwoordelijk voor het afval en de schadelijke uitstoot die hij daardoor genereert. Dat is een kost voor de maatschappij. In een nieuw, circulair businessmodel moeten we macht en verantwoordelijkheid samenbrengen. Dat betekent concreet dat de producent verantwoordelijk blijft voor zijn product. Hij bedient de tijdelijke behoefte van een klant of consument door in plaats van een product, een service aan te bieden. Als die klant na een tijd geen behoefte meer heeft aan de service, geeft hij het product gewoon terug aan de producent. Hij koopt met andere woorden de dienst en niet het product, product as a service dus: licht in plaats van de armaturen, warmte in plaats van een boiler, een IT-systeem in plaats van computers… Van eigenaarschap naar rentmeesterschap dus. De consequentie: als de producent een ‘shitproduct’ maakt, krijgt hij altijd shit terug. Hij kan dus beter een slim product maken, al nadenken, of voordenken eigenlijk, over het recyclagepotentieel. Zo worden ook producten eigenlijk depots van materialen. En er valt bovendien nog meer geld mee te verdienen ook."

Hoe is product as a service in het gebouw van Triodos Bank toegepast?

"De gevel is op service-basis in de structuur gehangen. De leverancier levert met andere woorden dus een performante gevel in plaats van een product, in dit geval gevelpanelen. Als er na verloop van tijd een probleem zou optreden met de gevel, is het ook de leverancier die dat moet oplossen en niet Triodos Bank. De leverancier blijft immers eigenaar van het product. Ook voor het interieur zijn we volop in gesprek met een paar leveranciers om dingen aan te kopen ‘as a service’. We praten dan respectievelijk in termen van zit- en tafeluren, loopuren en lichturen in plaats van meubilair, vloerbekleding en verlichting."

Zou renovatie van bestaande gebouwen eigenlijk geen beter antwoord zijn op het huidige probleem van grondstoffenschaarste?

"Een ander antwoord. Ook een goed, maar geen beter. Gewoon een ander. Je neemt dan geen nieuwe ruimte in en hergebruikt uiteraard een groot deel van de bestaande structuur, maar een gerenoveerd gebouw zal aan het einde van zijn levensduur nooit voor de volle 100% circulair blijken. Triodos Bank zocht aanvankelijk naar een leegstaand gebouw in de buurt van het station om dat dan te renoveren, maar heeft dat niet gevonden. Vervolgens heeft Triodos Bank ervoor gekozen met het grootst mogelijke respect voor de natuur een nieuwe generatie vastgoed neer te zetten. De materialen die daarbij gebruikt worden, zijn anders dan bij renovatie misschien wel allemaal ‘virgin’, maar wel tot in het oneindige herbruikbaar. Zowel renovatie als nieuwbouw hebben hun bestaansrecht."

Hoe ziet u de relatie tussen energiezuinigheid en circulariteit?

"De keuze om in te zetten op energiezuinigheid heeft twee redenen: een economische, energie kost de mens veel, en een ecologische, energie zoals we ze vandaag opwekken kost de planeet veel. We brengen ze schade toe en putten fossiele grondstoffen uit. Maar energie zelf is in wezen onuitputtelijk, en dus circulair. De zon zal altijd schijnen, de wind altijd waaien, water altijd stromen. We maken gelimiteerde bronnen op, terwijl we ook gewoon een ongelimiteerde bron kunnen gebruiken. Het is wel een fundamentele fout het hele verhaal rond circulair bouwen terug te brengen naar louter het energievraagstuk."

Verandert de rol van de aannemer in uw ogen bij circulair bouwen?

"Absoluut. De reflex van een aannemer is dat hij wil bouwen, maar bij circulair bouwen is het gebouw niet het resultaat van een bouwproces, wel van een logistiek proces. Klassiek bouwen betekent nadenken, daarom hebben we ook zo veel faalkosten in een gebouw. Circulair bouwen betekent voordenken: het hele gebouw is voorgedacht in gestandaardiseerde elementen en eigenlijk in een logistiek proces. Vervolgens wordt het hele gebouw in een heel kort tijdsbestek in elkaar gestoken."
 

Dankzij materiaalpaspoorten is een gebouw niet langer een materialenmijn, maar wel een materialenbank

U zei ook dat circulair bouwen meer nog dan materialen een kwestie is van mind change. Wat bedoelt u daar precies mee?

"De aarde is een gesloten systeem. Economische groei is dus altijd gelijk aan vernietiging van grondstoffen en ooit zullen die op zijn. In een poging daar een antwoord op te bieden, denken we altijd nieuwe trucjes te moeten uithalen, te moeten optimaliseren wat we doen. Tachtig jaar geleden werd in Nederland zo bijvoorbeeld gezegd dat we van kolen naar gas moesten overstappen. Maar de trukendoos is inmiddels leeg. Optimaliseren wat we doen volstaat niet meer. Circulariteit gaat over een radicaal andere manier van omgaan met onze grondstoffen. Hoewel wij op aarde niet meer zijn dan een gast, gedragen we ons wel als de gastheer. Daarom hebben we echt een mindshift nodig. Ik spreek graag over een ‘mexit’, een mental exit. En geloof me, als we echt iets willen, kan het en zal het ook voor de volle 100% verwezenlijkt worden. Net zoals je ergens bent of ergens niet bent. Je kan niet voor 50% ergens zijn."

Dat klinkt allemaal nogal abstract. Hoe moet die mexit zich dan concretiseren?

"Ik trek graag een parallel met de zon. Die zal er altijd zijn en zorgen dat mensen het altijd warm hebben en appels aan de bomen telkens opnieuw groeien. Wij moeten iets vinden dat net als de zon bij de mensheid en appels ook onze grondstoffen onuitputtelijk maakt. En dat hebben we: data. Data is de zon van de second nature, of de bebouwing. Afval is immers materiaal, maar zonder identiteit. Door paspoorten toe te kennen aan materialen en ze op die manier een identiteit te geven en vervolgens een materialenbib aan te leggen, zoals het online platform Madaster, kunnen we materialen oneindig blijven hergebruiken. Dankzij tools als Madaster wordt nadenken voordenken, afschrijven opschrijven, anonimiteit identiteit, waardeloos waardevol, een gebouw een depot, vastgoed losgoed en CO₂-productie CO₂-reductie. Elk materiaal in het nieuwe gebouw van Triodos Bank heeft een paspoort. Op die manier is het gebouw niet alleen een bank in de financiële betekenis van het woord, maar ook een materialenbank, in plaats van een materialenmijn. Op Europees niveau wil het BAMB-project een transitie realiseren waarbij gebouwen voortaan alleen nog als materiaalbanken van de toekomst worden ontwikkeld.”