Van zwartgeblakerde ruïne tot sacraal en polyvalent cultuurhuis (Bressers Architecten)

De geschiedenis van de Sint-Niklaaskerk gaat terug tot de twaalfde eeuw. Bijna negenhonderd jaar later is ze nog steeds het kloppend hart van Westkapelle en is haar historische, artistieke, esthetische en sociaal-spirituele betekenis nauwelijks te overschatten. Vandaar dat de Kerkfabriek en het stadsbestuur van Knokke-Heist dit bijzondere monument niet zomaar verloren wilden laten gaan nadat het in vlammen opging. “Het was echter een complex dossier”, zegt Thibault Florin van Bressers Architecten. “Door een verzekeringskwestie duurde het een hele tijd vooraleer we aan de slag konden, waardoor de kerk lang onaangeroerd bleef en uitgroeide tot een ruïneuze wildernis. Pas drie à vier jaar na de brand konden we de nodige stabiliteits- en materiaalstudies laten uitvoeren en ons ontwerp op punt stellen. We moesten dus echt van nul beginnen, al is dat achteraf bekeken wellicht toch niet zo nadelig geweest.”

Eén geheel ondanks functieonderscheid

Aangezien de kerkgaande gemeenschap in Westkapelle behoorlijk groot is, was een volledige herbestemming niet aan de orde. Toch bekleedt het iconische complex niet langer alleen een sacrale functie. “Gelovigen kunnen nog steeds terecht in een intieme geloofsruimte, maar er is ook een polyvalente zone voor sociale en culturele activiteiten en evenementen ingericht”, legt Florin uit. “Deze tweeledige invulling plaatste ons – los van de restauratiecontext – voor een aanzienlijke architecturale uitdaging. Zo mocht ze geen afbreuk doen aan de overweldigende ruimtelijkheid die je in de Sint-Niklaaskerk ervaart. Bovendien moest de kerk zich ondanks het duidelijke functieonderscheid als één geheel manifesteren, zij het zonder dat het sacrale en het culturele gedeelte elkaar visueel en auditief kunnen hinderen. We hebben dit opgelost door een flexibele scheiding van circa 2,5 meter hoog te voorzien, in de vorm van opendraaibare messingpanelen in brandwerend stalen schrijnwerk. Voorts hebben we de kerk gecompartimenteerd met behulp van glaspartijen.”

“Gelovigen kunnen nog steeds terecht in een intieme geloofsruimte, maar er is ook een polyvalente zone voor sociale en culturele activiteiten en evenementen ingericht”

Subtiele herinnering aan de brand

In bouwkundig opzicht opteerde Bressers Architecten voor een doordachte mix van restauratie, reconstructie, conservatie en renovatie. “In het sacrale gedeelte hebben we grotendeels de oorspronkelijke toestand nagestreefd. Het koor en de kruisbeuken, het aangetaste baksteenmetselwerk, de vlakke muurdelen en de houten kruis- en tongewelven zijn integraal hersteld. De drie bestaande altaren (hoofdaltaar en twee altaren in de zijbeuk) hebben we bewust niet gerestaureerd om de herinnering aan de tragische brand levendig te houden. We hebben ze geconserveerd en er een strak nieuw altaar, ambo en doopvont bijgeplaatst. Ook de kolommen zijn behouden, al zijn ze veel minder breed dan de originele structuren en zijn ze geïnjecteerd met epoxyhars om verdere afschaling van de bakstenen te vermijden. Net als de altaren hebben ze een ‘gehavende’ uitstraling”, verduidelijkt Florin. “Het evenementengedeelte is historisch minder belangrijk, dus daar hebben we vooral gerenoveerd (lees: nieuwe technieken en elementen geïntegreerd). We hebben twee box-in-boxruimtes met een bar en vergaderzalen gerealiseerd in de zijbeuken, die met elkaar verbonden zijn door middel van een passerelle, waartegen een uitschuifbare tribune geplaatst is. In de rechterzijbeuk hebben we ook een kelder gebouwd voor de technieken en het sanitair. De houten tongewelven in de polyvalente zone zijn niet teruggeplaatst, maar vervangen door een zichtbare spantenstructuur.”

Baken van licht

De nieuwe metalen torenspits is letterlijk en figuurlijk de kroon op het werk. De houten achthoeken die de interne basisconstructie van de vorige torenspits vormden, zijn vervangen door structurele ringen die nu ook aan de buitenkant zichtbaar zijn. De tussenliggende staalplaten zijn uitgerust met perforaties en verwijzen op die manier naar de leibekleding van de voormalige torenspits. “Dit zorgt er samen met de gereconstrueerde glasramen voor dat de kerk ’s avonds en ’s nachts fungeert als baken van licht voor de omgeving. Aangezien we het kerkgebouw qua ontwerp hebben opgevat als een soort van mantel over de omliggende publieke ruimte (vergelijkbaar met de beruchte Stadshal in Gent), zullen de materialen in het interieur bovendien doorgetrokken worden naar het aanpalende plein. Vandaar dat we ook binnen in de kerk grote vloertegels (60x120) geplaatst hebben, inclusief subtiele uitsnijdingen als verwijzing naar de klassieke 30x30-tegels die oorspronkelijk in de kerk lagen.”

Algemene gelukzaligheid

De officiële inhuldiging van de vernieuwde Sint-Niklaaskerk vond plaats op 6 december 2019. Een datum met de nodige symboliek, die extra versterkt werd door de waarde die de inwoners van Westkapelle hechten aan hun dorpsicoon. “Tijdens de opening heerste er een algemeen gelukzalig gevoel en voelden we een intense appreciatie van de plaatselijke gemeenschap, dus dat gaf deze opdracht toch wel een extra dimensie. Ook de verstandhouding met de opdrachtgevers en de aannemers was uitstekend. Het spreekt voor zich dat het in zo’n grootschalig restauratie- en renovatieproject voor iedereen geven en nemen is, maar we hebben met z’n allen zeer constructief samengewerkt. We zijn dan ook enorm fier op het prachtige resultaat”, besluit Thibault Florin.