COLUMN. De gevangenis als spiegel voor de samenleving (Alexis Versele, KU Leuven)

Het systeem brengt verschillende pijnpunten aan het licht, waaronder sociale ongelijkheden, beperkte toegang tot onderwijs en werkgelegenheid voor bepaalde bevolkingsgroepen, en een oververtegenwoordiging van mensen met een lagere sociaaleconomische status en een verleden van mentale gezondheidsproblemen of verslavingen.

Bovendien reflecteert het gebrek aan gespecialiseerde voorzieningen voor geïnterneerden de bredere uitdagingen in de geestelijke gezondheidszorg. Het beleid legt vaak de nadruk op repressieve in plaats van preventieve of herstellende benaderingen. Ook structurele onderinvesteringen in publieke diensten en de groeiende spanning tussen mensenrechten en strafrecht komen in dit systeem scherp naar voren. Socioloog en stadsgeograaf Eric Corijn van de Vrije Universiteit Brussel wijst terecht op het feit dat criminaliteit niet louter een politieel of justitieel vraagstuk is, maar veeleer een symptoom van diepgewortelde sociale en economische ongelijkheden.

Lara Staal werpt de vraag op waarom we vasthouden aan een systeem dat al geruime tijd bewezen heeft niet te werken. Door vier ex-gedetineerden als acteurs te betrekken, versterkt ze niet alleen haar vraag, maar biedt ze tegelijkertijd een antwoord: het belang van het serieus nemen van de verhalen van daders in een maatschappelijke context. Eén van hen, Bahadir Kanmaz, die 24 jaar in Belgische gevangenissen heeft doorgebracht, beschouwt zijn deelname aan de productie als een therapeutisch proces, een manier om te verwerken wat hij heeft meegemaakt. De theaterproductie gaat verder dan alleen de oproep tot een ander herstelbeleid na detentie. Het huidige gevangenisconcept bewijst de samenleving geen dienst. Zonder hervorming dreigen onze steden te veranderen in grote gevangenissen van angst.

De stad speelt een essentiële rol in het herdefiniëren van het concept ‘gevangenis’ en in het doorbreken van de diepgewortelde overtuiging dat straffen voor velen alleen maar gelijkstaat aan opsluiting. De stedelijke visie die hierbij aansluit, kenmerkt zich door inclusiviteit en sociale rechtvaardigheid, geïnspireerd door de ideeën van stadsplanner Jane Jacobs. Veiligheid vormt een centraal thema in haar werk. In haar invloedrijke boek The Death and Life of Great American Cities stelt Jacobs dat een grote diversiteit in stadswijken niet alleen levendigheid en dynamiek creëert, maar ook bijdraagt aan veiligheid. De manier waarop we vandaag als samenleving omgaan met diversiteit vormt echter een grote uitdaging. Jacobs' theorie benadrukt dat een gezonde diversiteit van functies, bewoners en activiteiten in een wijk een versterkend effect heeft en bijdraagt aan een inclusieve en rechtvaardige stedelijke omgeving. Vanuit deze visie moeten steden meer programma’s ontwikkelen die mensen ondersteunen bij hun integratie in het maatschappelijk gebeuren. Dit kan door hen betere toegang te bieden tot huisvesting, werkgelegenheid en onderwijs, waardoor steden niet alleen veiliger en rechtvaardiger worden, maar ook bijdragen aan een duurzamere samenleving.

Deze visie sluit naadloos aan bij het concept dat is ontwikkeld door vzw De Huizen, waarbij Hans Claus als drijvende kracht fungeert. Hij heeft een baanbrekende benadering geïntroduceerd om het traditionele gevangenisconcept te herzien door in te zetten op kleinschaligheid, herstelgerichtheid en inclusiviteit. “De Huizen” benadrukt dat gedetineerden volwaardige leden van de samenleving blijven, zelfs tijdens hun straf.

Alexis Versele is verbonden aan de Onderzoeksgroep Bouwfysica en Duurzaam Bouwen van KU Leuven.