Empathische ingrepen in ‘Kathedraal van het Noorden’ (TEAM KAMPVUUR)

Watervliet is gelegen in het meetjesland, een regio met prachtige polders in het noorden en bossen in het zuiden. Omwille van de regelmatige overstromingen staat de streek ook bekend om zijn kreekgebieden. Watervliet zelf is een groene gemeente, in het midden van deze stroompjes. In 2008 werd het nog verkozen als één van de vijftien mooiste dorpen van Vlaanderen.

De kerk ligt aan het centrale dorpsplein, met daarrond verschillende belangrijke achttiende-eeuwse bouwwerken zoals het vroegere stadhuis, de pastorie, de waterpomp en de boterbank. Naast de nabijheid van het Leopoldkanaal passeren of starten er aan het dorpsplein verschillende wandel- en fietsroutes.

Zowel de omgeving van de kerk, de kerk zelf, als het interieur hebben een belangrijke erfgoedwaarde en zijn beschermd als Monument. Via het project Vlaamse Meesters in situ en de erfgoedsprokkels worden het draagvlak, belang en bewustwording rond het religieuze erfgoed van deze kerk aangemoedigd en ondersteund. De kerk beschikt bovendien over een ruim aanbod aan kunstschatten, met als pronkstuk het drieluik 'Nood Gods' van de Meester van Frankfurt.

BESCHEIDENHEID SIERT

Waarom de kerk van Watervliet ook wel “de Kathedraal van het Noorden” wordt genoemd, is in één oogopslag duidelijk. Het casco heeft een sterke beeldwaarde. De genereuze stenen ‘mantel’ vraagt om een respectvolle behandeling. Tegelijkertijd zijn de architectuur en ruimtelijkheid krachtig genoeg om een complementaire beleving toe te laten.

De kerk kent een interieur met een rijk palet aan waardevolle, karakteristieke en terugkerende elementen: donkergetinte houten meubelelementen (orgel, preekstoel, biechtstoelen, koorbanken) op een zwarte vloer, tegenover een witte pleisterwerk achtergrond. Ingrijpen in een dergelijke kathedraaleske ruimte is een opgave van ingetogen chirurgie en het vastpakken van kostbare eigenschappen die op de site aanwezig zijn.

Erfgoed is niet gebaat bij een splinterbom aan ingrepen die overal iets wijzigt en zo het totaalbeeld afbrokkelt. We grijpen daarom heel geconcentreerd in en maken onze ingrepen in detaillering en praktische uitwerking reversibel zonder al te zwaar breekwerk. De architecten van TEAM KAMPVUUR geven een antwoord op de huidige noden, maar zijn er zich ook ten volle van bewust dat deze kunnen wijzigen in de toekomst.

FLEXIBILITEIT TROEF

Langs weerszijden van het oksaal bij het binnenkomen van de kerk liggen momenteel twee ruimtes, uitlopers van de zijbeuken, die minder gebruikt worden door hun hoekpositie in de totale ruimte van de kerk. Hierdoor missen ze kansen. Het zijn zones in de luwte die volgens TEAM KAMPVUUR nu een beetje onhandig gebruikt worden als doorloopruimte en stockageplaats voor stoelen, beelden en ander los materiaal. Geen van beide ruimtes kunnen volwaardig worden ingezet voor de beleving van de kerk, maar daar ligt net hun potentie en cruciale rol.

Een nauwkeurige invulling met bedachte functies op die plaats zal niet inbreken op de ruimtewerking van het geheel. Er is vooral nood aan extra functionele ruimtes, liefst niet te ver van de inkom. Ze moeten kunnen worden ingezet voor evenementen op het plein, alsook gemakkelijk worden gekoppeld aan het toeristisch infopunt. De hoofddoelstelling is de accommodatie zo breed en toekomstbestendig mogelijk in te richten, zodat uiteenlopende scenario’s mogelijk zijn.

VLEUGELS VOOR HET ORGEL

De O.L.V Hemelvaartkerk wordt gekenmerkt door een uitzonderlijke akoestiek, tevens in relatie met het orgel. Dergelijke ruimtes zijn uitzonderlijk en creëren een unieke luisterbeleving. De beoogde nevenbestemmingen van de O.L.V. Hemelvaartkerk - markthal, tentoonstellingen, lezingen - stellen evenwel andere eisen aan het akoestisch klimaat van de kerk, zoals een kortere nagalmtijd.

Het monumentale orgel krijgt daarom twee functionele vleugels met antichambres en met twee extra balkons er bovenop. De vleugels zelf worden bijkomend ingezet als gordijnkasten. Zo kunnen de gordijnen een belangrijke akoestische verbetering bieden bij een tentoonstelling of lezing, maar kunnen ze ook terug weggeborgen worden in geval van een orgelconcerto, een moment waar de gordijnen eigenlijk niet gewenst zijn. Op die manier biedt het ontwerp een oplossing voor alle gestelde uitdagingen. En door alle ingrepen in de inkomzone te concentreren, wordt de rest van de kerk gevrijwaard.

POLDEREN

‘Polderen’ is een Nederlands begrip dat staat voor overleg en compromis om tot een gedragen akkoord te komen. En hoewel dit begrip tegenwoordig soms een negatieve bijklank heeft, gelooft TEAM KAMPVUUR dat voor dit project, een kerk die zo na aan het hart ligt van de omwonenden, het ontwerp door alle stakeholders gedragen moet worden.

Voor het polderdorp Watervliet kan het begrip eigenlijk niet treffender gekozen worden. De architecten gaan volop voor een gedragen ontwerp, in overleg met de burgers, ‘De vrienden van Watervliet’, de gemeente Sint-Laureins en de kerkfabriek van Watervliet.

VERRIJKEN ZONDER TE OVERSTEMMEN

Een flets en generiek ontwerp doet geen eer aan de kwaliteit van erfgoed. Daarom drukken de nieuwe onderdelen in hun verschijning iets uit. Ze voegen in ‘ontwerpende sterkte’ een laag toe aan het geheel. De architecten durven aanwezig te zijn en het aanwezige erfgoed te verrijken, maar zonder het te overstemmen. De hoofddoelstelling blijft om de accommodatie zo breed en toekomstbestendig mogelijk in te richten, zodat uiteenlopende scenario’s mogelijk zijn. Door te werken met bewuste, gebundelde ingrepen met een soberheid die tegelijk de glans en bijzonderheid creëert,  zorgt TEAM KAMPVUUR voor een ‘nobilis simplicitas’.

Het zijn kwaliteiten waar de beoordelingscommissie van de architectuurwedstrijd niet ongevoelig voor bleef, getuige hun verslag:

(...) Dit voorstel grijpt aan op, en versterkt drie intrinsieke karakteristieken van de kerkruimte, namelijk haar akoestiek, de axiale oriëntatie en de architecturale geleding in de hoogte. Op basis hiervan is een robuuste basisstructuur voorgesteld die sterk aanwezig is maar zich moeiteloos in de ruimte inschrijft, en veel flexibiliteit mogelijk maakt.

(...) Functioneel is het ontwerp goed georganiseerd; het principe van de antichambres creëert mogelijkheden om te compartimenteren zonder in de ruimte te moeten ingrijpen. Positief is ook dat het kerkplein mee in het verhaal betrokken wordt door de diverse toegangen en nabijheid van de dienende functies. De hoofdtoegang wordt geherwaardeerd door de draairichting van de deuren om te keren. Dit is een uitnodigend gebaar naar de publieke ruimte en wordt sterk geapprecieerd. Verder wordt de integrale toegankelijkheid gewaarborgd door het werken met hellingen.

(...) Doordat het ontwerp vertrekt van specifieke kunsthistorische kenmerken en architecturale eigenschappen van deze kerk is een zeer contextueel voorstel ontstaan dat de bestaande erfgoedkwaliteiten versterkt. De nieuwe oksaalwand is een mooie aanvulling op het bestaande en gaat er een respectvolle dialoog mee aan, evenwel zonder zichzelf weg te cijferen. De wand functioneert ook als een ‘supermeubel’ met logistieke en technische functies.

(...) De technische ontwerpkeuze startte vanuit de klimatisatie, waaruit dan het voorstel van de vloerverwarming is gegroeid. Ook dit is een mooie illustratie van de empathische houding van de ontwerpers ten aanzien van het concrete gebouw.